[D66] 'De vrijheid om vrij te zijn'

[A.OUT]

Voor een revolutie van de marginalen en uitgestotenen...

Trouw 21/8
Hannah Arendt: De ene revolutie is de andere niet
MEREL KAMP

De auteur

Hannah Arendt (1906, Duitsland - 1975, Verenigde Staten) geldt als één
van de belangrijkste politiek denkers van de twintigste eeuw. Ze
studeerde filosofie onder Karl Jaspers (1883-1969) en Martin Heidegger
(1989-1976). In 1933 vluchtte ze na een arrestatie door de Gestapo via
Parijs naar de Verenigde staten waar ze tot haar dood zou blijven.
Enkele van haar beroemdste werken zijn: 'The Origins of Totalitarianism'
(1951), 'The Human Condition' (1958) en 'Eichmann in Jerusalem: A Report
on the Banality of Evil' (1963). Arendt gaf les aan verschillende
Amerikaanse universiteiten.

De context van het boek

'De vrijheid om vrij te zijn' (1966-67) schreef Arendt tegen de
achtergrond van wereldwijde, politieke en revolutionaire gebeurtenissen
als de bouw van de Berlijnse muur (1961), militaire coups in Vietnam
(1963) en Griekenland (1967), de opkomst van burgerrechtenbewegingen in
de VS en Europa, de Cubacrisis (1961) en dekolonisatie-oorlogen als de
Algerijnse revolutie (1954-1962). In 2017 werd dit essay door Jerome
Kohn, leerling, assistent en vriend van Arendt voor het eerst (online)
gepubliceerd onder deze titel.

Revolutie en vrijheid

Wat is de betekenis van het begrip 'revolutie' en hoe verhoudt dat zich
tot de notie van 'vrijheid'? Die vraag staat centraal in dit essay.
Arendt onderzoekt ze aan de hand van (hoofdzakelijk) twee revoluties: De
Amerikaanse (1765-1783) en de Franse (1789-1799). Wat in een revolutie
op het spel kan staan, aldus Arendt, is niet uitsluitend 'vrij zijn van
onderdrukking' maar ook 'de vrijheid om vrij te zijn', want: "Alleen
mensen die vrij zijn [...] van gebrek en angst, verkeren in de situatie
dat ze een hartstocht kunnen opvatten voor de publieke vrijheid". Dat
onderscheid in soorten vrijheid doet denken aan de filosoof Isaiah
Berlin (1909-1997), die verschil maakte tussen negatieve en positieve
vrijheid. Negatieve vrijheid is de afwezigheid van obstakels, positieve
vrijheid de mogelijkheid over te gaan tot (politiek) handelen.

Arendt beschouwt de Amerikaanse Revolutie als een geslaagde revolutie,
omdat ze een nieuwe politieke orde wist te vestigen - iets waar de
Franse revolutie volgens haar niet goed in slaagde. De Franse Revolutie
daarentegen maakte de armen, die in positieve noch negatieve zin vrij
waren, wél zichtbaar.

Dat gebeurde in Amerika niet, want tot slaaf gemaakten bleven verstoken
van de meest basale vorm van vrijheid. Ze werden beschouwd als een ander
ras, bleven daarmee buiten beeld als mens en werden niet bevrijd. Toch
eindigt Arendt haar essay optimistisch: of ze nu slaagt of niet, elke
revolutie toont ons de fundamentele menselijke mogelijkheid tot een
nieuw begin.

Opvallende passage

"Ongeacht de vraag of ze uitloopt op een succes, met de vorming van een
publieke ruimte voor de vrijheid, of uitmondt in een catastrofe voor de
mensen die zich eraan waagden of er tegen hun behoefte en verwachting in
aan deelnamen, de zin van een revolutie is de verwezenlijking van een
van de grootste en fundamenteelste mogelijkheden van de mens, de
onvergelijkelijke ervaring vrij te zijn voor een nieuw begin [...]."

Waarom wel lezen

Vooral deze laatste boodschap, maakt het essay de moeite waard voor een
breder publiek dat niet louter bestaat uit doorgewinterde filosofen en
historici. Arendt getuigt van een fundamenteel optimisme en vertrouwen
in de menselijke conditie. Een boodschap die aan kracht wint gezien de
tijd waarin Arendt leefde en gezien haar biografie, en die ons ook nu
nog een hart onder de riem kan steken.

Waarom niet lezen

Toch biedt dat filosofische perspectief ook een wat schrale troost.
Arendt zelf schrijft immers dat wat wij de geschiedenis van de mensheid
noemen 'grotendeels de geschiedenis van die enkele geprivilegieerden'
is, van diegenen die de vrijheid hebben om vrij te zijn. Uiteindelijk
zijn er toch erg veel mensen die deze vrijheid helemaal niet kennen en
waarschijnlijk nooit zullen kennen. Dit essay zal bovendien een
uitdaging zijn voor wie Hannah Arendts werk niet goed kent en de
verscheidene revoluties ook niet paraat heeft.

Het is aan te raden het nawoord van politicoloog Thomas Meyer als
voorwoord te lezen.

De vrijheid om vrij te zijn

Hannah Arendt

Vertaald door Wil Hansen

Uitgeverij Atlas Contact; 56 blz. € 10