[D66] Guérots ‘ware Europa’

[A.O.]

https://nexus-instituut.nl/review/de-nieuwe-burgeroorlog-red-europa/

Politiek
De nieuwe burgeroorlog & Red Europa!

Ulrike Guérot
Atlas Contact, Amsterdam

Door Thomas Huttinga, masterstudent Europees Recht

De geur van revolutie hangt in de lucht, de elites hebben het volk
verraden en er woedt een heuse Europese burgeroorlog: de Duitse filosoof
en historica Ulrike Guérot windt er geen doekjes om. Haar nieuwe boek De
nieuwe burgeroorlog. Hoe populisme het open Europa bedreigt is niet
alleen een waarschuwing over de teloorgang van de Europese eenheid, maar
ook een vlammend betoog voor een ander Europa: terug naar de Europese
gedachte en het ideaal van democratische eenwording. Guérot wil een
politiek Europa, verenigd in een Europese republiek.

In Red Europa! Waarom Europa een republiek moet worden schetste ze
eerder al haar ideaalbeeld voor een nieuw Europa. Het huidige Europa
toont volgens Guérot namelijk diepgaande, structurele gebreken, die
grotendeels voortkomen uit het verzinken van de Europese politiek in het
moeras van de Brusselse technocratie. Op economisch gebied kreeg Europa
in 2008 te maken met een zware bankencrisis die zij, bij gebrek aan een
solide politiek fundament, niet het hoofd kon bieden. De Europese
instituties en de Europese Centrale Bank maakten Griekenland tot het
zwarte schaap, en de Grieken konden zich niet verweren tegen de Europese
instellingen.

Het was het begin van de Europese postdemocratie: op Europees niveau is
er geen democratie, en een nationale democratie kan zich niet onttrekken
aan de uitspraken van Brussel, zodat van werkelijke soevereiniteit op
nationaal niveau geen sprake meer is. In dit ‘niemandsland’ tussen de
Europese postdemocratie en de nationale democratie bloeit vervolgens het
populisme. De Europese burgers keren zich tot het nationalisme, omdat ze
op het Europese toneel niet gehoord worden.

Maar wat ziet Guérot dan als alternatief? Hier ontvouwt zich haar idee
voor een Europese republiek. Ze wil af van de fictieve, nationale
soevereiniteit waar de Europese Unie op gebaseerd is, en vervolgens wil
ze de stap maken naar een functionerende, transnationale Europese
democratie. Een postnationale democratie, zo schrijft ze, die bestaat
uit een netwerk van Europese regio’s en steden onder de beschermende
koepel van een Europese republiek. Geen nationale staten, maar Europese
regio’s. Geen natiestaat, maar een Europese regering, inclusief een
Europees Congres en transnationale partijen en kiesdistricten. Een
verandering waarin de Verenigde Staten van Europa zich tot de Europese
Republiek zal hebben getransformeerd.

In haar boek over de nieuwe burgeroorlog is het dan ook nu of nooit voor
Europa. Vandaag de dag, zo stelt Guérot, is Europa diep verdeeld tussen
noord en zuid, oost en west. Door crisisverschijnselen en een
confrontatie tussen de ‘elite’ en ontevreden populisten die claimen ‘het
volk’ te vertegenwoordigen, tekent zich langzaam een Europese
burgeroorlog af. Verliezers van de globalisering staan tegenover de
winnaars ervan, jong tegenover oud, arm tegenover rijk, identitairen
tegenover kosmopolieten: er woedt een transnationale en pan-Europese
strijd, die er volgens haar voor zorgt dat de Europese nationale staten
als politieke lichamen uiteenvallen. De eurocrisis en de daaropvolgende
vluchtelingencrisis hebben de politieke verdeeldheid en de sociale,
economische en culturele onenigheid in Europa verergerd en het klassieke
systeem van de politieke partijen in Europa opgeblazen. Dit systeem is
vervangen door een strijd tussen aanhangers van open grenzen tegen hen
die de grenzen willen sluiten.

Hieruit ontstaat niet alleen de Europese burgeroorlog, maar ontstaat,
door het verbrokkelen van de Europese nationale staten, ook de ruimte
voor Guérots utopie: de Europese Republiek. De Europese burgers moeten
hiervoor het voortouw nemen, door te strijden voor een verenigd Europa
op grond van het beginsel van algemene politieke gelijkheid. Dit staat
centraal in haar denken: elke Europeaan is gelijk en wordt ook gelijk
vertegenwoordigd op politiek niveau binnen het Europese Congres. Haar
republiek moet ontstaan vanuit een Europese Vormärz voor de politieke
heroprichting van Europa met één markt, één munt en één democratie.

Dit is één van de sterke punten van haar betoog: haar streven naar een
werkelijk ander Europa, en haar vermogen te denken vanuit een gedeeld
Europees bewustzijn. De politieke inrichting van het huidige Europa, zo
schrijft ze, is een verraad van de Europese geest. Het nationalisme en
populisme versperren de weg naar een pan-Europese oplossing voor onze
maatschappelijke problemen. Hier ziet Guérot verwantschap met de
culturele strijd tussen Europese geest en nationale geesteloosheid die
ook honderd jaar geleden al woedde: een conflict tussen het zoeken naar
grenzen enerzijds en de ontwikkeling van de Europese geest, de Europese
eenheids- en verbroederingsbeweging anderzijds. Ook toen deden talloze
personen en verenigingen voorstellen voor een economisch en sociaal
fundament van het geestelijke Europa. Denk bijvoorbeeld aan schrijvers
of denkers als Stefan Zweig, Julien Benda of Heinrich Mann. Zweig
schrijft bijvoorbeeld in De wereld van gisteren over zijn missie het
idee van ‘de intellectuele en culturele eenheid van Europa’ te
cultiveren. Deze denkers voelden zich Europeaan, en keken verder dan hun
eigen nationaliteit. Het huidige Europa, zo schrijft Guérot, is tot en
met de verdragsteksten uit die Europese geest ontstaan.

Deze manier van denken, het voeden van ons Europees bewustzijn, is juist
wat we vandaag de dag nodig hebben. Dit bewustzijn is gestoeld op onze
gemeenschappelijke geschiedenis en cultuur: het benadrukt onze
verbondenheid en onze liefde voor de schoonheid van het continent
Europa. Guérots Europese Republiek is dan ook een poging om Europa en de
Europese geest voorop te stellen. Haar poging deze Europese geest leven
in te blazen in ons huidige Europa, is dan ook alleen maar toe te
juichen. Toch zitten hier juist ook de moeilijkheden, in de huidige,
bittere realiteit. Want hoe realistisch zijn haar voorstellen eigenlijk?

De zwakte van haar betoog zit ook in haar visie op de totstandkoming van
een Europese eenheid zonder natiestaten. Guérot beschrijft de
burgeroorlog als een transnationale strijd, die ook de Europese
nationale staten uiteen laat vallen. De huidige politieke tendens lijkt
echter dat landen dreigen met het herinvoeren van grenzen en hun
nationalistische belangen weer voorop willen stellen. Als we het hebben
over het uiteenvallen van het huidige Europa, lijkt een terugkeer naar
de voormalige nationale grenzen waarschijnlijker dan dat de nationale
staten verbrokkelen. Daarnaast zit, zoals Stefan Zweig in 1934 al
schreef, het nationalisme in ons onderwijs, onze kranten en onze taal.
Het weghalen van nationale grenzen zal daarom niet helpen om mensen
enthousiast te maken voor Guérots ‘ware Europa’. Ook de nationale staat
zit namelijk verankerd in het huidige Europese project, en het weghalen
hiervan zal het nationalisme mogelijk kunnen aanwakkeren. Luuk van
Middelaar schrijft in zijn boek De nieuwe politiek van Europa hoe juist
‘het starre geloof dat het “ware Europa” tégen de lidstaten moet worden
gebouwd, in plaats van mét hen, publieke scepsis en nationalisme voedt’.

De vraag is dus of Guérots politieke utopie niet juist het nationalisme
verergert, en in hoeverre de Europese burgers de straat op zullen gaan
om haar Europese republiek te verdedigen. Wat hierbij meespeelt is dat
ons denken, ons bewustzijn nog overwegend nationaal is, net zoals ons
onderwijssysteem en ons gevoel van identiteit. Haar idee van gelijkheid
van Europese burgers stelt ook de Europese samenlevingen voor een
fundamentele vraag: als Guerot het heeft over een Europese
werkeloosheidsverzekering of een Europees basisinkomen, zijn we dan
bereid te betalen voor de Italiaanse of Poolse burger zonder werk?

Voor Guérot is haar project er echter een van de lange adem: de
grondwetgevende vergadering voor haar Europese republiek staat pas
gepland op 8 mei 2045. Naast ons huidige nationale bewustzijn kan
namelijk ook een Europees bewustzijn groeien. Haar radicale opvattingen
zijn misschien geen praktische richtlijnen voor politiek handelen, maar
een intellectuele schoktherapie die ons groter kan leren denken en
dromen: dromen van een Europees continent verenigd onder één vlag,
gedragen door de Europese burgers in een Europese democratie als product
van de Europese geest.