[D66] Zonder kernenergie gaat het ons niet lukken en nog 26 lessen over de energietransitie

[Dr. Marc-Alexander Fluks]

Bron:   Vrij Nederland
Datum:  5 november 2018
Auteur: Marco Visscher
URL:    https://www.vn.nl/energietransitie-27-lessen/


Zonder kernenergie gaat het ons niet lukken en nog 26 lessen
over de energietransitie
------------------------------------------------------------

De overgang van fossiele naar duurzame bronnen kent in Nederland 
aanjagers en tegenstribbelaars. Het debat tussen hen lijkt wel een 
gesprek tussen doven. Journalist Marco Visscher schreef een boek, De 
energietransitie, om dat debat te ontrafelen en te onderzoeken of een 
snelle overgang haalbaar en betaalbaar is. Hier zijn inzichten in 27 
handzame lessen.

Als journalist volg ik de verduurzaming al bijna twintig jaar. Ik 
schreef over cradle-to-cradle, de waterstofeconomie, 
klimaatvluchtelingen, transition towns, de invloed van vleesconsumptie 
op de CO2-uitstoot, you name it. Van dichtbij heb ik gezien hoe 
onderwerpen rondom de duurzame energie doorbraken naar een groter 
publiek.

En net toen niemand het meer verwachtte, drong het onderwerp zelfs door 
tot Mark Rutte. Aan het Binnenhof wordt nu eindelijk werk gemaakt van 
een ambitieus klimaatbeleid. Wel is de glans er een beetje af, nu is 
gebleken dat sommige van de sectortafels te vrijblijvend werk hebben 
geleverd, dat door de rekenmeesters onmogelijk valt te beoordelen.

Terwijl de belangstelling voor de energietransitie groeide en de 
overheidsplannen duidelijker werden, werd het steeds onduidelijker of we 
nu wel of niet konden afkicken van onze verslaving aan fossiele 
brandstoffen. De ene dag lezen we dat de overgang naar duurzame bronnen 
heel goed mogelijk is, als we het maar willen, en dat die ook nog prima 
betaalbaar is - ja, zelfs goed is voor de economie. De andere dag wordt 
gewezen op een technische hindernis die zo'n overgang fundamenteel 
belemmert waardoor de hele transitie een economische ramp van immense 
proporties zal zijn.

Wat en wie moeten we nu geloven?


Optimisten en zwartkijkers

Toen ik me had voorgenomen een boek over de energietransitie te 
schrijven, worstelde ik gaandeweg met steeds meer vragen. Is het nu wel 
of niet haalbaar om de samenleving in grote mate te elektrificeren en de 
stroom voornamelijk te halen uit duurzame bronnen als zon, wind en 
biomassa? Is dat nu wel of niet betaalbaar? Kan zo'n transitie snel of 
duurt zoiets lang?

Mijn worsteling met deze basale vragen kwam niet in de laatste plaats 
doordat ik me begon te realiseren dat ik lange tijd vrij naief was 
geweest in mijn vertrouwen in de overgang van fossiel naar duurzaam. Het 
blijkt dat je de mondiale opwarming niet zomaar eventjes stopt door wat 
zuiniger te zijn en steeds meer windmolens bij te bouwen en zonnepanelen 
te plaatsen.

Ook zag ik in dat er geen helder en eenduidig antwoord op deze vragen 
bestaat. Het hangt vooral af van wat je leest. In de ene bubbel (Trouw, 
De Correspondent, de Twitter-feed van een activist als Jan Rotmans) 
lezen we over de successen en potentie van sympathieke voorlopers, 
meedenkende actiegroepen en initiatiefrijke burgers. Die 
can-do-mentaliteit, dat optimisme over verandering: het is buitengewoon 
aanstekelijk. Maar: is het niet ook wat kortzichtig?

In de andere bubbel (Elsevier Weekblad, De Telegraaf) wordt soms stevig 
tegengestribbeld. Hier is veel aandacht voor de technische 
struikelblokken en de economische onhaalbaarheid. Het ziet er bij vlagen 
uit als de nukkigheid van een zwartkijker die halsstarrig weigert met 
zijn tijd mee te gaan. Maar: hebben ze niet toch een punt?


'Warmtepompmaffia'

Het debat is verhit en soms vermoeiend. Het is ook flink uit de hand 
gelopen, met populisten en populaire blogs die spreken van een 
'klimaatelite' en een 'warmtepompmaffia' die profiteert van zelfbedachte 
fiscale maatregelen ten koste van de rest. En dan was er deze zomer nog 
de dreigbrief van burgers uit Groningen en Drenthe die protesteren tegen 
de komst van windmolens op 'hun' akkers die het uitzicht zouden 
verpesten.

Aan de kant van de aanjagers wordt intussen gezucht en geklaagd over 
zoveel weerstand in de samenleving. Een Volkskrant-columnist verzuchtte 
dat we niet democraten, maar autocraten nodig hebben om iets aan het 
klimaat te doen. Weerman Gerrit Hiemstra noemde het een goed idee als 
alleen jongeren tot 30 jaar nog zouden mogen stemmen over het 
klimaatbeleid, want: 'De toekomst is aan hen.'

Het viel me steeds meer op dat er veel vooringenomenheid bestaat bij 
alle deelnemers aan dit debat, zowel bij de pleitbezorgers als bij de 
tegenstanders. Hun woordkeuze en argumenten zijn soms onjuist, of ze 
baseren zich op dubieuze aannames. En ze preken vooral voor eigen 
parochie, waar dus weinig inhoudelijke tegenstand is, stevig vasthoudend 
aan hun eigen overtuigingen.

Met het risico dat ik me aan precies hetzelfde bezondig, besloot ik 
lezers mee te nemen in mijn eigen twijfels en ze wegwijs te maken in dit 
sterk gepolariseerde debat. In De energietransitie probeer ik gekleurde 
redeneringen te herkennen en het speelveld enigszins te overzien.

Ik heb veel geleerd van mijn eigen zoektocht. Hieronder een kleine greep 
uit mijn inzichten.


De 27 handzame lessen

1. Op sommige momenten leveren in sommige landen, zoals Duitsland en 
Denemarken, duurzame bronnen (zon, wind, biomassa, waterkracht) 100 
procent van de vraag naar elektriciteit. Dat leidt wel eens tot 
krantenberichten met citaten van deskundigen die zeggen dat dit het 
bewijs is van een 'historische doorbraak' en een 'nieuw tijdperk'. Maar 
deze momenten verdienen wel precisering, ontdekte ik, want het blijkt 
dan vaak 's nachts of een feestdag, oftewel momenten waarop de 
energievraag heel laag is.

2. Bovendien gaat het bij zonnepanelen en windmolens alleen om 
elektriciteit, en elektriciteit beslaat momenteel niet meer dan zo'n 20 
procent van het totale energieverbruik. De rest is voor warmte, 
transport en industrie.

3. Op dit moment bestaat er nog geen schaalbare, betaalbare mogelijkheid 
om de stroom uit zonnepanelen en windmolens langdurig op te slaan in 
batterijen, of om te zetten waterstof, of om vraag en aanbod slim op 
elkaar af te stemmen in een hypermodern smart grid. Volgens experts is 
er nog een lange weg te gaan om daar te komen.

4. In toekomstscenario's die voorrekenen dat een duurzame 
energievoorziening binnen handbereik is, wordt aangenomen dat zo'n 
oplossing bestaat. En wanneer deze scenario's wel uitgaan van de huidige 
stand van de technologie, houden ze geen rekening met de praktische of 
financiele haalbaarheid.

5. Een andere aanname in dergelijke scenario's is dat het 
energieverbruik opeens een stuk lager is dan experts verwachten dat die 
zal zijn. In westerse landen zijn er dan ongekende prestaties op het 
gebied van efficiency en besparing, en in arme en opkomende landen zou 
de energiebehoefte niet noemenswaardig toenemen ondanks de voorspelde 
groei in bevolking en economie.

6. Energietransities kunnen snel gaan. Na de ontdekking van het 
Groningse gasveld in 1959 werd aardgas in slechts twaalf jaar tijd een 
bron die de helft van alle energie in Nederland leverde. Nadat de 
Fransen in 1962 hun eerste kerncentrale openden, duurde het nog geen 
twintig jaar voordat kernenergie in hun land de belangrijkste bron van 
elektriciteit werd.

7. Op grotere schaal wordt het lastiger om zulke snelle veranderingen te 
bereiken. Dan verloopt het allemaal wat trager, simpelweg omdat onze 
huidige beschaving afhankelijk is van activiteiten en processen die op 
elkaar aansluiten - en die zijn nog altijd grotendeels gebaseerd of 
fossiele brandstoffen.

8. Al enkele tientallen jaren schommelt het aandeel fossiele 
brandstoffen in het totale energieverbruik in de wereld rond de 80 
procent, met slechts marginale fluctuaties. De wereld, die in die tijd 
steeds meer energie is gaan produceren en verbruiken, is vandaag dus 
minstens zo afhankelijk van fossiel als dertig jaar geleden.

9. Het aandeel energie in de wereld uit zonnepanelen en windmolens is 
ongeveer 1 procent.

10. De prijs van zonnepanelen en windmolens gaat voortdurend omlaag, net 
als de prijs van zonnestroom en windstroom, maar zonne- en windenergie 
verhogen de prijs van elektriciteit. De reden: het grootste deel van de 
elektriciteitsrekening bestaat uit kosten voor het netbeheer (vastrecht, 
aansluitkosten, meterhuur) en heffingen (energiebelasting, Opslag 
Duurzame Energie, btw). Dergelijke kosten lopen op, onder meer vanwege 
groene subsidies en de aanpassing en uitbreiding van het 
elektriciteitsnet.

11. Binnen Europa gelden Denemarken en Duitsland als de pioniers van de 
energietransitie, waar al jaren vol wordt ingezet op energie uit zon en 
wind. In deze landen zijn de prijzen voor elektriciteit het hoogst in 
heel Europa.

12. Meer weetjes over gidsland Duitsland:
- Zo'n 40 procent van de elektriciteit in Duitsland komt van 
kolencentrales.
- Ongeveer de helft daarvan is afkomstig van verbranding van bruinkool, 
dat bekendstaat als de meest vervuilende fossiele brandstof.
- Duizenden jaren oude bossen worden gekapt en hele dorpen ontruimd, 
zodat gigantische graafmachines in dagbouw bruinkool kunnen ontginnen.
- Zeven van Europa's meest vervuilende kolencentrales staan in 
Duitsland.
- De CO2-uitstoot per hoofd van de bevolking in Duitsland daalt al jaren 
niet noemenswaardig.
- De Duitsers zijn verantwoordelijk voor 20 procent van alle uitstoot in 
de Europese Unie: twee keer zoveel als de Fransen. Feitelijk is 
Duitsland Europa's grootste klimaatvervuiler.

13. Iedere energietransitie kan altijd rekenen op argwaan en verzet.

14. Elke energiebron heeft een vermogensdichtheid, uitgedrukt in watt 
per vierkante meter. Vaclav Smil, een gerenommeerde energie-expert, kwam 
op basis van eigen berekeningen met een lijstje, waarbij biomassa 
onderaan bungelt met ongeveer 0,5 watt per vierkante meter (W/m2). Voor 
windenergie is dat de ondergrens, met 1,5 W/m2 als maximum. Zonnepanelen 
komen ergens uit tussen de 4 en 9 W/m2. Critici vinden die cijfers te 
conservatief, maar ook hun eigen cijfers steken schril af bij de 
vermogensdichtheid van fossiele brandstoffen: voor steenkool tussen de 
100 en 1000 W/m2 en voor aardgas tussen de 200 en 2000 W/m2.

15. Met alleen nationale ambities, maar zonder internationaal beleid 
gaat het ons niet lukken om de mondiale opwarming binnen de perken te 
houden.

16. Zonder kernenergie gaat het ons trouwens ook niet lukken. Als we 
niet of nauwelijks de CO2-vrije energie uit kerncentrales gebruiken, 
laten we een enorme kans liggen. Het IPCC, het klimaatpanel van de 
Verenigde Naties, schetste onlangs diverse scenario's waarin de mondiale 
opwarming onder de anderhalve graad Celsius zou blijven en concludeerde, 
met enige tegenzin, dat kernenergie in elk van die scenario's zou 
toenemen.

17. Weet u nog, dat eerste 'subsidieloze' windpark, eerder dit jaar? Dat 
was gerekend buiten de kosten die de netbeheerder had gemaakt om voor de 
kust een 'stopcontact' te plaatsen, waarop de windmolens konden worden 
aangesloten. Normaal gesproken vormt de aansluiting op het net een 
flinke kostenpost voor een nieuw windpark. De Algemene Rekenkamer 
berekende dat de kosten van de aansluiting op het landelijk netwerk ruim 
een derde van de energieprijs beslaan. Daarom concludeerde dit 
onafhankelijke orgaan dat er voorlopig nog geen sprake is van windparken 
zonder subsidie.

18. De mondiale CO2-uitstoot stijgt al jaren, ondanks de spectaculaire 
toename in subsidies voor en investeringen in duurzame energie uit zon 
en wind. Mijn conclusie: die technieken zijn niet goed genoeg.

19. Een verstandig klimaatbeleid is er niet op gericht om specifieke 
technieken, zoals zonnepanelen en windmolens, te bevorderen (via 
subsidies, belastingvoordelen, gegarandeerde prijzen of gunstige 
financieringsvoorwaarden), maar algemeen gericht op CO2-reductie. Beleid 
moet sturen op het doel, niet een mogelijk middel.

20. Zowel de scheepvaart met zijn zwaar vervuilende stookolie als de 
luchtvaart met zijn zwaar vervuilende kerosine worden ontzien in de 
politieke plannen voor een energietransitie.

21. De beste batterij voor opslag van groene stroom is de Tesla 
Powerwall, omschreven als 'compact' en 'betaalbaar' (6500 euro). Hiermee 
kun je 14 kWh opslaan, ongeveer genoeg voor een dag stroomverbruik van 
een gemiddeld gezin in Nederland met drie kinderen. Het totale verbruik 
van elektriciteit in Nederland is de laatste jaren vrij stabiel, rond 
120 miljard kWh. Een maand zonder enige opwekking van duurzame energie 
is onrealistisch, maar laten we ervan uitgaan dat je in de winter een 
maand stroomopslag nodig hebt, wanneer alle stroom van zon en wind zou 
moeten komen. Met wat opslag- en omzettingsverliezen kom je dan in het 
gunstige geval op ongeveer een miljard Tesla Powerwalls. De kosten voor 
een maand stroomopslag zijn dan 6500 miljard euro, exclusief btw. Zet al 
die batterijen voor Nederland achter elkaar en je hebt een rij van 1 
miljoen kilometer: van de aarde tot aan de maan en weer terug.

22. In een onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) uit 
2016 werd deze stelling voorgelegd: 'Nederland moet veel sneller dan nu 
het geval is het gebruik van fossiele brandstoffen verminderen.' Nog 
niet eens de helft was het daarmee eens.

23. In andere, periodieke opinieonderzoeken van het SCP wordt 
respondenten gevraagd spontaan woorden op te schrijven die hen te binnen 
schieten als hen wordt gevraagd naar het belangrijkste maatschappelijke 
probleem. Het percentage dat 'klimaat', 'energie' of 'duurzaamheid' 
noemt, schommelt al jaren rond 1 tot 2 procent.

24. Slechts een derde van de Nederlanders, meldt opnieuw het SCP, heeft 
vertrouwen in overheidsinformatie over klimaatverandering, duurzame 
energie en de energietransitie. Ter vergelijking: bij vaccinaties 
vertrouwt meer dan 60 procent de overheid.

25. Bij eerdere energietransities verruilden we zwakke, logge bronnen 
voor alternatieven die bij hetzelfde volume veel meer energie opleveren. 
Het hout dat we eeuwen geleden kapten, had veel land nodig. Een blok 
hout geeft bij verbranding veel minder energie die eenzelfde hoeveelheid 
steenkool opbrengt. Anders gezegd: de energiedichtheid van hout is laag. 
Toen we overstapten op fossiele brandstoffen en kernenergie, werd dat 
anders: bij steenkool, olie, aardgas en uranium had je telkens minder 
nodig om steeds meer energie op te wekken. Met onze huidige voorkeur 
voor zon en wind maken we een einde aan die beweging naar steeds grotere 
efficientie, een steeds hogere energiedichtheid en een groter gemak. We 
zullen met zon en wind juist meer land en meer materialen nodig hebben 
voor wat voorlopig een minder stabiele energievoorziening is.

26. Geen enkele energiebron is perfect. Alle energiebronnen hebben voor- 
en nadelen, plussen en minnen. Fossiel, duurzaam, kernenergie, alles... 
De kunst is om voor elke bron nuchter de balans op te maken.

27. In het debat over het klimaatbeleid rekent iedereen alles naar 
zichzelf toe.

--------
Marco Visscher: De energietransitie: Naar een fossielvrije toekomst, 
maar hoe?, uitgeverij Nieuw Amsterdam, EU 16,99.

--------
(c) 2018 Vrij Nederland