[D66] 'Niet de leugen, maar aperte onzin regeert'

[A.O.]

https://krant.trouw.nl/titles/trouw/8321/publications/392/articles/756423/22/1

Zaterdag 28 Juli 2018

Niet de leugen, maar aperte onzin regeert

Opinie

Populisme - Trump en Blok verkopen onzin en komen weg met de meest
ongelooflijke dingen. Omdat het past in een wereldbeeld is het veel
gevaarlijker dan liegen, waarschuwt Leon Heuts.
LEON HEUTS, PUBLICIST, OUD-HOOFDREDACTEUR VAN FILOSOFIE MAGAZINE,
EIGENAAR VAN THE HUMAN STORY

Laten we het zeggen zoals het is: dit is de zomer van aperte onzin. We
waren nog aan het bijkomen van president Trump, die tijdens een weekje
Europa de pijlers onder de huidige wereldorde opblies door Duitsland tot
vijand te benoemen, en eerder het woord van Poetin gelooft dan onderzoek
van zijn eigen instituties. Kregen we daarna de borrelpraat van minister
Stef Blok over ons heen, die onder meer zo zijn eigen kijk had op
genetica en wat vreedzaam is.

En zoals wel vaker in dit Trumptijdperk vraag je je af: hoe komen ze
ermee weg? Hoe kan Trump nog steeds zo populair zijn na tal van
ontmaskerde leugens? Waarom zal Blok beslist niet vertrekken, ondanks
dat feitelijk niets klopt van zijn verhaal?

Het antwoord van (kwaliteits)media op alle leugens en fake news luidt:
we moeten de feiten checken. Inderdaad, dat is belangrijk, en moet zeker
blijven gebeuren. Maar we moeten ons ook afvragen waarom controleren van
feiten nauwelijks effect oogst. Feiten en argumenten zullen een
aanhanger van Trump niet overtuigen dat die liegt dat-ie barst. En ik
verwacht dat de positie van Blok in de VVD eerder is versterkt dan
verzwakt. In ieder geval zie ik op sites als GeenStijl en De Dagelijkse
Standaard hoe zijn populariteit juist groeit: 'Eindelijk een politicus
die de waarheid vertelt.' 'Hij heeft 100 procent gelijk.' - etcetera.

Nee. Hij vertelde écht onzin. Waarom doet die constatering er niet meer
toe? Een antwoord vinden we in het handzame boekje 'On Bullshit' uit
2005 (in 1986 al als essay verschenen) van de Amerikaanse filosoof Harry
Frankfurt. Daarin maakt Frankfurt een strikt onderscheid tussen iemand
die liegt, en iemand die aperte nonsens verkoopt - tussen een leugenaar
en een bullshitter ofwel onzinverkoper. Het verschil is dat iemand die
liegt, zich nog altijd bewust is van de waarheid - terwijl voor een
onzinverkoper de grens tussen waarheid en leugen is vervaagd. Hij
gelooft in de eerste plaats in een verhaal, wereldbeeld of ideologie, en
zal alles gebruiken wat van pas komt om dat te slijten. Dat kunnen zelfs
ware feiten zijn, het doet er voor hem niet toe.

En, belangrijker nog, het doet er ook voor zijn fans of volgers niet
toe. Het wereldbeeld is voor hen belangrijker dan de feiten. Dat
verklaart ook waarom Trump bij hen kan wegkomen met de meest
ongelooflijke dingen, zoals het volmaakte tegendeel beweren van wat hij
een dag eerder heeft gezegd. We zien hoe Trump een meester van
improvisatie is, die soms een woordje verwisselt, dan weer terugdraait.
Het maakt niet uit.
Retorisch trucje

Het verklaart ook waarom de positie van Blok alleen maar sterker is
geworden, ondanks de aperte nonsens. Hij zal misschien nog wel eens zijn
'oprechte' excuses aanbieden, misschien met een retorisch trucje (zoals
'ik ging te ver'en niet 'ik vertelde onzin'), maar het zal er niet toe doen.

Het punt is gemaakt, en de rechtervleugel van de VVD is bediend - zelfs
al is het onbedoeld. In Nederland vallen bewindslieden als ze liegen
over controleerbare zaken als bonnetjes of datsja's. Feiten die niet
direct verwijzen naar een wereldbeeld. Maar Blok verkoopt bullshit.
Feitelijk onjuist, maar het past bij een groter verhaal. Een verhaal dat
troost biedt bij existentiële nood. In deze onzekere tijden, waarin
zoiets abstracts als de wereldeconomie je lot bepaalt, houdt een
vijandbeeld het leven overzichtelijk. En mensen zullen tot het uiterste
gaan om vast te houden aan dat verhaal. Of, zoals een PVV-stemmer zei:
'Het klopt niet wat Wilders zegt, maar hij heeft wel gelijk'.

Want wat belangrijk is: succesvolle bullshitters verkopen dan wel onzin,
hun verhalen zijn in zichzelf consequent. Zo is Trump een zeer geslaagd
representant van een wereldbeeld dat in het Westen dominant is. Een
verhaal waarin migranten gevaarlijker zijn dan - om iets te noemen -
Russische manipulatie van verkiezingen.

Juist omdat mensen er hardnekkig aan vasthouden, is bullshit zo link. De
geschiedenis leert dat ook: liever doen mensen anderen geweld aan, dan
hun eigen wereldbeeld te moeten herzien. Daarom waarschuwt Frankfurt dat
bullshit gevaarlijker is dan liegen. Het antwoord moet dan ook sterker
zijn dan alleen de waarheid. De feiten controleren is belangrijk, maar
onvoldoende. Het enige dat helpt, is er een geloofwaardig wereldbeeld
tegenover zetten. Het wereldbeeld van Trump en westerse populisten is
krachtig, maar heeft een achilleshiel. Het is in zichzelf paranoïde. Er
zijn immers steeds weer vijandbeelden nodig om het overeind te houden.

Daarom is het ook vermoeiend, en oppervlakkig. Het bouwt niks op, geeft
alleen anderen de schuld van de eigen gebrekkigheid. Daar tegenover
moeten we een inclusieve samenleving durven blijven stellen, waarin
naast waarheid ruimte is voor kwetsbaarheid, zelftwijfel, solidariteit
en nieuwsgierigheid naar anderen. Dat is in deze tijden van fermheid
niet populair. Maar als we de waarschuwing van Frankfurt serieus nemen,
is er weinig keuze.