[D66] Nepnieuws: Van Leugen Tot Desinformatie

Wed Jul 25 11:28:15 CEST 2018

https://libertaireorde.wordpress.com/2018/07/22/nepnieuws-van-leugen-tot-desinformatie/

Nepnieuws. Van Leugen Tot Desinformatie
22/07/2018
tags: fake news, nepnieuws

Nepnieuws is een term die voor desinformatie wordt gebruikt. Het kan
compleet onwaar nieuws zijn (leugen) of ook ‘opgeklopt schuim’, zoals
Han van der Horst het noemt in zijn  boek getiteld Nepnieuws, Een wereld
van desinformatie. Het opgeklopte schuim moet dan een werkelijke
historische gebeurtenis verhullen. En Van der Horst werkt uit: Leugen en
bedrog zijn zo oud als de wereld. In Franrijk is in juni dit jaar
wetgeving in parlementaire behandeling genomen, die als doel heeft
nepnieuws te blokkeren ten tijde van presidentsverkiezingen. Dit type
wetten is gevaarlijk voor een ‘open samenleving’ (Karl Popper, 1945).
Dat hangt samen met wetgevingstechniek. Het taalgebruik is wollig, zodat
je er alle kanten mee op kan. Omdat er sprake is van een bepaalde
periode waarvoor de wet geldt, noodzaakt dit tot het inrichten van
juridische spoedprocedures. Dit soort procedures draagt bij aan
onnauwkeurigheid waardoor vormen van willekeurige censuur  ontstaan
(waarop ook in de bespreking van het wetsvoorstel op de site Le Grand
Soir wordt gewezen).

Wat Nederland aangaat, houdt de oud-hoogleraar Internationale
communicatie, Cees Hamelink, in een interview overeind: ‘Overheid is
grootste producent nepnieuws’. Hij raadt aan geen ‘NOS Journaal’ meer te
kijken als je wilt weten wat er in de wereld gebeurt. Dat is zonde van
je tijd. Lopende het vraaggesprek geeft Hamelink wat tips over andere
nieuwsvoorzieningen en hij plaatst zijn boude uitspraken in een context
die in feite moet leiden tot een meer bewuste mediaconsument. Want
volgens hem speelt het publiek een belangrijke rol in de bedrieglijkheid
van de media. Als mensen de waarheid liever niet willen horen of zien,
maakt een leugen meer of minder niet zoveel uit… Han van der Horst,
historicus, columnist en docent heeft zijn hierboven genoemde boek
geschreven voor de bewuste mediaconsument. Hij wil hem en haar
informeren over leugen en bedrog en helpen die te herkennen. Han opent
zijn boek vooral als historicus, maar in zijn verhaalkunst herken je de
columnist. Aan het eind is bovendien de docent op te merken. Hieronder
een bespreking van zijn boek.

Vervalsers, verdraaiers, vervolgers

Een van de doelen van Han van der Horst is, hoewel ‘nepnieuws’ heden
volop in de belangstelling staat, duidelijk te maken dat het overigens
om een oud verschijnsel gaat. Het kent zijn voorlopers, zo laat hij
zien, in het Egypte van de farao’s en in het oude Rome van de keizers.
In de eerste hoofdstukken van zijn boek draait het dan ook bovenal om
‘nepnieuws’ in de Oudheid. De opvolgende hoofdstukken kennen een
afnemende hoeveelheid verwijzingen uit die tijd en een toenemende
hoeveelheid verwijzingen uit nieuwe tijden naar mate we in meer
recentere periodes komen. Uiteindelijk zal de cirkel na duizenden jaren
rond zijn als we in de actuele nepnieuws discussie verzeild raken. De
constante is nep.

Of je toen leefde of nu, er is aldoor een samenhang tussen het
maatschappelijke debat en de macht van de propaganda. Steeds is er ook
aandacht, al vanaf de tijd van de Griekse democratie en de Romeinse
senaat voor retorica en overtuigingskunst van de redenaar. Naar
aanleiding van wat Han van der Horst hier over schrijft moest ik denken
aan de macht van de herhaling. De herhaling moet een bepaalde gedacht
erbij mensen inhameren – wat we ook met reclame zien gebeuren. Hiervan
werd al gebruik gemaakt in een tijd van voor onze jaartelling (v.o.J.),
zoals door de Romeinse senator Cato (234-149 v.o.J.). Die eindigde elk
betoog – te pas of te onpas – met: ‘En toch ben ik van mening dat
Carthago verwoest moet worden’. In mijn studententijd (beginjaren 1970)
maakte ik van die methode gebruik door steeds een artikeltje in het
toenmalige Rotterdamse universiteitsblad Quod Novum te eindigen met ‘En
toch moet Economie gehalveerd worden’. In die tijd speelde zich namelijk
in de Rotterdamse juridische faculteit een discussie af of het
verplichte vak Economie niet moest worden gehalveerd ten gunste van de
introductie van een verplicht vak Sociologie. Ik stond die gedachte als
rechtenstudent sterk voor en hielp dus een handje. Overigens, Carthago
is verwoest en Economie werd gehalveerd, zodat sociologie uiteindelijk
aan juristen in opleiding gedoceerd kon worden.

Gaan we nu richting jongere tijden, dan komt Han van der Horst toe aan
de behandeling van een aantal zaken in een hoofdstuk met een mooie
alliteratie ‘Vervalsers, Verdraaiers, Vervolgers’. Allerlei nepverhalen
doen de ronde, zoals over de Katharen (een christelijk-religieuze sekte)
die de kont van de kat zouden kussen. Ze zijn vervolgd en uitgemoord. Na
de uitvinding van de boekdrukkunst kon het niet uitblijven dat iemand op
de gedachte kwam een krant uit te geven. Han van der Horst behandelt die
periode (vanaf 1605 als de eerste exemplaren verschijnen) onder de
hoofdstuktitel ‘Een alternatief voor nepnieuws?’. Je kan en mag ervan
uitgaan dat ‘Liegen alsof het gedrukt staat’, de titel van het
voorgaande hoofdstuk, in omvang toeneemt. Dat laatste is tegelijk de
aanleiding voor een tegenbeweging: ook met betrouwbare informatie valt
geld te verdienen. Zo verschijnt de ‘kwaliteitskrant’ die van
betrouwbare en gecontroleerde berichtgeving zijn handelsmerk maakt. Als
we later bij de aanwijzingen hoe nepnieuws te herkennen de vraag
tegenkomen naar de bron van het nieuws, dan heeft dat zeker ook te maken
met het onderkennen van kenmerkende verschillen van diverse media.

Komen we in de geschiedenis van de afgelopen twee eeuwen terecht, dan
vindt confrontatie plaats met een aantal ‘affaires’ in het hoofdstuk dat
tot titel heeft ‘Misleiding als machtsmiddel’. Hier komen we Han van der
Horst als columnist tegen waar hij het optreden van ‘Bismarck, de
nepnieuwskanselier’ schildert. Maar daar blijft het niet bij. Stuk voor
stuk loopt hij na hoe we zijn belazerd door de zogeheten ‘groten der
aarde’, met de oorlog in Vietnam, de massavernietigingswapens van Saddam
Hoessein, de ‘War on Terror’, enzovoort. Hij beschrijft ook de gang van
zaken rond vervalste documenten, waaronder De Protocollen van de wijzen
van Zion (die in 1903 opdoken en waarmee de indruk wordt gewekt dat de
joden uit waren op de wereldheerschappij). Het grenst aan het
onwaarschijnlijke, maar zelfs in het heden zijn er nog mensen die geloof
hechten aan dit soort moedwillige desinformatie…

Evenwel, het kan nog erger, want voorspelde de Duitse filosoof Arthur
Schopenhauer (1788-1860) niet: ‘Het allerergste komt nog’? Het gaat dan
om wat Han van der Horst behandelt onder de titel ‘Totale beheersing van
de nieuwsvoorziening’ (hoofdstuk 8). Het betreft vooral de periode
Eerste en Tweede wereldoorlog met aan het werk Stalin en Hitler als het
om ‘waarheid’ gaat en hoeveel doden het  toe-eigenen van het gelijk zou
gaan kosten. Eerst zien we het ‘verschuiven van de waarheid’, dan de
‘revolutionaire waarheid’ en steeds maar weer tot in het heden op te
merken: de waarheid zoals de heerser of opdrachtgever die wenst te zien.
De handlangers zitten dan in de groef uitgemaakt door het spreekwoord:
‘Wiens brood men eet, diens woord men spreekt’!

Gemanipuleerde informatie en de herkenning ervan

In het laatste hoofdstuk ‘Thuis nepnieuws maken’ levert Han van der
Horst een aantal richtlijnen om zelf nepnieuws te fabriceren. Hier is de
docent aan het werk. De richtlijnen werkt hij uit in de sfeer van
aanbevelingen en aanwijzingen. Het zal niemand ontgaan, hoop ik, dat dit
alles ook is te keren: de richtlijnen functioneren eveneens als
indicaties om je te helpen nepnieuws van andersoortig nieuws te
onderscheiden. Zijn nawoord draagt dan ook als titel ‘Geen reden tot
wanhoop’. Hier wijst hij op de wet die de Franse president Macron in
begin 2018 voorbereidde om nepnieuws af te vangen. Die wet is inmiddels
in juni 2018 in het Franse parlement behandeld.

De bedoelde wet wil verspreiding van onware informatie tijdens de
presidentsverkiezingen tegengaan. Wat is echter waar/onwaar, mede gelet
op wat we daarover in de door Han van der Horst beschreven praktijk
tegen kwamen? ‘Onware informatie’ moet dus worden omschreven. Het gaat
om, zo lees ik in het Franse dagblad Le Monde van 8 juni 2018,: ‘Elke
bewering of beschuldiging van een feit ontdaan van controleerbare
elementen van een soort die het geloofwaardig maken’. Dus is het niet de
vraag of het waar/onwaar is maar of het geloofwaardig is. Uiteindelijk
wordt dit een discussie waar niemand uitkomt. ‘Onware informatie’ wordt
‘gemanipuleerde informatie’. Maar wat dan als bijvoorbeeld een deel van
de propaganda op sociale media controleerbaar is, echter gepresenteerd
op een gekunstelde manier en verspreid onder een daartoe zorgvuldig
uitgezocht publiek? We komen hier in een gebied, leert de ervaring, waar
de censurerende overheid zodanig vrij spel heeft, dat dergelijke
wetgeving vooral zal worden toegepast op mensen voor wie die
oorspronkelijk niet bedoeld was. Onderwijl is met die wet in de hand wel
een onwelgevallige site geblokkeerd. Het leidt in zo’n geval naar het
juridificeren van de politieke strijd. Juristen zullen degenen zijn die
er ‘wijzer’ van worden.

Als het om bescherming tegen nepnieuws en haatpraat gaat, is er volgens
Han van der Horst des te meer reden om burgers toe te rusten om dit type
nieuws en haatpraat zelf op hun juiste waarde te schatten. Ik ga daarin
mee. De mediagebruiker moet erop worden gewezen betekenissen te
doorgronden en niet alles voor zoete koek te slikken. Hij raadt aan:
‘Onderwerp de argumentatie en de vooronderstellingen aan een gedegen
analyse. Identificeer de bronnen, schat ze vervolgens naar vaste regels
en procedures in op hun geloofwaardigheid’. En: ‘Nu we de basisregels
kennen die voor het vervaardigen van geloofwaardig nepnieuws gelden,
kunnen wij ons tegen desinformatie wapenen’. Dit soort aanwijzingen is
sterker dan een wet tegen nepnieuws, zo komt het mij voor. Bovendien,
voor je het weet keert zo’n soort wet zich tegen je als een vorm van
liberticide (wet die de vrijheid doodt).

Ik zei ‘liberticide’ en dacht aan politie-invallen op grond van dit type
wetgeving waar men het niet onmiddellijk verwacht. Maar dat is toch niet
aan de orde? Wel, je wordt op je wenken bediend. In Duitsland werkt
namelijk zo’n wet al. En op grond van een vermoeden van een manifestatie
te houden tegen een congres door de extreemrechtse Duitse partij
Alternative für Deutschland (AfD) heeft de politie een inval gedaan bij
de Duitse vereniging ter verdediging van digitale vrijheden,
Zwiebelfreunde, om adressen te achterhalen van degenen die achter de
manifestatie zouden kunnen zitten. Sinds de zomer van 2017 zijn daarvoor
al als ‘extreemlinks’ geklasseerde sites en sites in de buurt van
anarchistische stromingen doelwit van het Duitse ministerie van
Binnenlandse zaken. Zo is er reeds op last van de minister van
Binnenlandse zaken een van de belangrijkste sites van extreemlinks, de
Duitse ‘Indymedia’, geblokkeerd. Ik heb dit niet van mijzelf maar
ontleen het aan het Franse dagblad Le Monde van 5 juli 2018. De
politieke stand van zaken lijkt duidelijk: het gevaar komt niet van
rechts maar van links. Eigenlijk is dit geen nieuws…

Thom Holterman

HORST, Han van der, Nepnieuws, Een wereld van desinformatie, Uitgeverij
Scriptum, Schiedam, 2018, 310 blz., voorzien van namenregister, prijs
17,95 euro.

[Beeldmateriaal trompes l’oeil van streetart-kunstenaar Julian Beever;
tekende in augustus 2008 ook in de Koopgoot te Rotterdam.]