[D66] De Paradise Papers bewijzen opnieuw : de corporate elite kent geen moraal

[Jugg]

https://www.groene.nl/artikel/souplesse-oblige

De Paradise Papers bewijzen opnieuw : de corporate elite kent geen moraal

www.groene.nl
View Original
November 7th, 2017

Zoals ook weer blijkt uit de Paradise Papers gebruiken multinationals de
vrijheid waarmee ze hun kapitaal over de wereld kunnen bewegen voor
‘belastingoptimalisatie’. Ze gedragen zich als een profiterende gast en
committeren zich niet aan de samenleving waar ze deel van zijn.

Het lijkt inmiddels een jaarlijks terugkerend fenomeen te worden, de
publicatie van miljoenen vertrouwelijke documenten over het fiscale
reilen en zeilen van de financiële en de corporate elite. Na de
inmiddels beroemde openbaring van de Panama Papers in het voorjaar van
2016 publiceerde het International Consortium of Investigative
Journalists (icij) deze week de Paradise Papers: ruim dertien miljoen
documenten over duizenden offshorebedrijven gevestigd in
belastingparadijzen, die samen een ontstellend beeld geven van
grootschalige belastingontwijking (legaal) en belastingontduiking
(illegaal) door bekende (invloed)rijke individuen en multinationals.
Deze keer bevatten de documenten onder meer namen als Wilbur Ross, de
Amerikaanse minister van Economische Zaken, koningin Elisabeth II en
Bono, maar ook die van grote bedrijven als Nike, Apple en Uber.

De vrijheid die vermogende individuen en bedrijven hebben om hun
kapitaal en activiteiten over de wereld te bewegen, hebben ze louter te
danken aan de omgeving waarin ze opereren, de samenleving. Dit maakt hen
(althans hun aandeelhouders en bestuurders), zoals ieder ander, daaraan
schatplichtig. Zij dragen de verantwoordelijkheid om goed met die
omgeving om te gaan. ‘Zonder uitzondering zijn wij verantwoordelijk voor
de invloed die wij op onze omgeving uitoefenen’, schreef de Italiaanse
humanist Vittorino da Feltre (1373-1446) al in de veertiende eeuw. Een
wijsheid die haaks staat op de cultuur die de afgelopen decennia het
handelen van veel vermogende individuen en bedrijven zou kenmerken, tot
op de dag van vandaag.

De strijd van de Europese Commissie tegen ontwijkingsconstructies en
tegen de belastingafspraken die een groot aantal multinationals in het
verleden met verschillende EU-lidstaten maakten, gaat dan ook
onverminderd door. Afgelopen maand nog sommeerde de Commissie, bij monde
van commissaris Mededinging Margrethe Vestager, Amazon om 250 miljoen
euro aan achterstallige belastingen te voldoen. Het in Seattle
gevestigde e-commercebedrijf is verre van de eerste multinational die
door Brussel op de vingers wordt getikt vanwege het betalen van te
weinig belasting; de lijst wordt steeds langer. Eerder maande de
Commissie onder andere Starbucks al om alsnog dertig miljoen euro aan
‘te weinig betaalde belastingen’ te betalen aan de Nederlandse staat en
werden ruim dertig multinationals, waaronder bierbrouwer AB Inbev en
British American Tobacco, bij elkaar aangeslagen voor ruim zevenhonderd
miljoen euro aan naheffingen die zij op last van de Commissie aan de
Belgische fiscus dienden te voldoen.

Dat is nog een klein bedrag vergeleken met de grootste zaak tot nu toe:
afgelopen jaar werd tech-gigant Apple door de Commissie aangeslagen voor
ruim dertien miljard euro aan achterstallige belastingen (plus rente).
Het Amerikaanse bedrijf had van 1991 tot 2007 verschillende
belastingafspraken gemaakt met Ierland, waardoor de fiscale
verplichtingen konden worden beperkt tot bijna een absoluut minimum:
over 2004 betaalde Apple effectief slechts 0,005 procent belasting over
de in Europa gemaakte winst. Na lang onderzoek kwam de Commissie tot het
oordeel dat de gemaakte afspraken illegaal zijn – volgens Vestager zijn
ze in strijd met de Europese mededingingsregels.

Jarenlang heeft de Europese Commissie weinig tegen belastingontwijking
kunnen doen. Te meer omdat de vele tussenschakels van de fiscale
sluiproutes die bedrijven kiezen doorgaans stuk voor stuk voldoen aan de
respectievelijke lokale fiscale regimes waar ze gevestigd zijn.
Vestager, die bij haar aantreden als commissaris Mededinging in 2014 van
de aanpak van fiscale ontwijking (legaal) en ontduiking (illegaal) een
topprioriteit maakte, meent nu echter een aantal varianten ervan een
halt te kunnen toeroepen.

Tim Cook, Apple’s huidige ceo, reageerde zeer verontwaardigd op het
besluit. In een interview met de Irish Independent noemde hij het ‘total
political crap’. In een ‘message to the Apple Community’ die Apple kort
na de bekendmaking op de eigen website publiceerde prees de tech-reus
zichzelf als een bedrijf dat sinds de opening van zijn fabriek in het
Ierse Cork in 1980 aanzienlijk heeft bijgedragen aan de werkgelegenheid.
‘In die periode kampte Cork met hoge werkloosheid en een extreem laag
niveau van investeringen’, aldus Apple. Verderop in het bericht claimt
het bedrijf zelfs dat het de grootste belastingbetaler in het Verenigd
Koninkrijk is, en zelfs in de wereld – een bewering die zeer moeilijk te
verifiëren is en door Apple op geen enkele wijze wordt onderbouwd.

De verontwaardiging van Tim Cook staat niet op zichzelf; hij wordt
bijgestaan door diverse andere captains of industry, die ook vinden dat
het ‘schandalig is wat er gebeurt’. Niet zelden vallen woorden als
‘heksenjacht’ en ‘kruistocht’ wanneer het in corporate kringen gaat over
het optreden van de Commissie. Ook nationale overheden die inmiddels hun
fiscale wetgeving kritisch onder de loep nemen kregen dergelijke
kwalificaties toebedeeld. Primair is deze corporate elite verontwaardigd
over het feit dat er kritiek wordt geleverd op een praktijk die volgens
haar volstrekt legaal is.

Alle afspraken die deze multinationals in de afgelopen jaren hebben
gemaakt passen binnen de nationale regels van de landen waarin zij
actief zijn, zoals zij zelf ook niet-aflatend aangeven. ‘Apple betaalt
iedere dollar belasting die het verschuldigd is’, aldus Apple’s ceo in
een interview met 60 Minutes, waarin hij de deals en de fiscale
constructies van zijn bedrijf verdedigde. Of de diverse constructies en
afspraken die Apple en andere multinationals met diverse EU-lidstaten
hebben gemaakt daadwerkelijk illegaal zijn, daarover zal uiteindelijk de
(Europese) rechter een oordeel moeten vellen. De vraag of de bedrijven
in kwestie mogen doen wat ze doen is echter de minst relevante. Waar het
werkelijk om gaat is de vraag of het ook goed is wat ze doen.
De diverse generaties Philips kenden een groot
verantwoordelijkheidsgevoel voor thuisstad Eindhoven

Voor de mondiale financiële en corporate elite zijn belastingdeals met
Europese lidstaten als Nederland, Luxemburg en Ierland eerder regel dan
uitzondering. Dit geldt ook voor het gebruik van diverse fiscale
sluiproutes, waarbij mondiaal opererende ondernemingen met hun
hoofdkantoor, houdstermaatschappijen en dochterondernemingen onder hun
arm over de wereld zwerven op zoek naar de weg van de minste fiscale
weerstand. Een verschijnsel dat in de wereld van de advocaten en
fiscalisten die hier hun boterham mee verdienen eufemistisch
‘belastingoptimalisatie’ wordt genoemd. Zich zo veel mogelijk onttrekken
aan de verantwoordelijkheden van het deelnemen aan een samenleving –
zoals leveren van een redelijke bedrage aan de publieke middelen – lijkt
voor grote ondernemingen de norm geworden.

Diverse multinationals zijn door de jaren heen zo groot en invloedrijk
geworden dat zij menen het zich te kunnen veroorloven zich grotendeels
aan de samenleving te onttrekken. Illustratief in dit verband zijn de
hoofdkantoren die verschillende tech-reuzen de afgelopen jaren in
Silicon Valley lieten verrijzen. Los van het feit dat het in feite
schijnhoofdkantoren zijn – fiscaal gezien zijn (grote delen van) deze
bedrijven vaak heel ergens anders op de wereld gevestigd – zijn het
bijna allemaal gesloten bastions die fungeren als tijdelijke thuisbasis
voor een parallelle gemeenschap van global nomads. Meer dus een expat
compound 2.0 dan een open bedrijf dat in verbinding staat met zijn
omgeving waaraan het een bijdrage wil leveren.

Veel multinationals grijpen de vrijheid waarmee zij hun kapitaal
tegenwoordig over de wereld kunnen bewegen aan om tussen jurisdicties
door te laveren. Ze gedragen zich eerder als een profiterende gast in
plaats van dat zij nog een thuisland hebben waar ze zich werkelijk aan
committeren en waar ze niet alleen winst maken maar ook wezenlijk aan
willen bijdragen.

De geschiedenis leert echter dat deze modus operandi zeker niet de norm
hoeft te zijn, ook niet voor wereldwijd opererende multinationals. Een
voorbeeld uit eigen land is de ondernemersfamilie Philips. Hoewel hun
bedrijf rond 1900 al tot een van ’s werelds bekendste multinationals was
uitgegroeid, bleef de familie het in de decennia die volgden altijd
sterk verbinden met haar thuisstad Eindhoven. Los van de werkgelegenheid
die het bedrijf voor de omgeving opleverde, kenden de diverse generaties
Philips, als iconen van de Nederlandse bedrijfselite, ook een groot
verantwoordelijkheidsgevoel voor hun omgeving. Ze droegen dan ook in
belangrijke mate bij aan de ontwikkeling en het welzijn van de stad. Zo
werd het bedrijf niet alleen een innovatie- en winstmachine, maar was
het ook een belangrijk en geïntegreerd onderdeel van de samenleving.

Vandaag de dag lijken veel captains of industry voor de multinationals
die ze besturen eerder het omgekeerde na te streven door zich, waar de
wet hun de mogelijkheid biedt, zo veel mogelijk aan hun publieke
(morele) verplichtingen te onttrekken. De ware
belastingoptimalisatie-industrie die zich de afgelopen decennia heeft
kunnen ontwikkelen is hiervan een schrijnend gevolg. De reactie van Tim
Cook en diverse van zijn collega’s op het optreden van de Commissie is
tekenend in dit verband. Terwijl hij, wijzend naar de regels, zijn
juridische gelijk probeerde te halen, liet de topman zich op geen enkel
moment uit over de veel belangrijker vraag of het fiscale tarief dat
Apple betaalt ook fair is.

Cooks reactie was niet immoreel, maar amoreel, zoals de reacties van
veel bankiers die Joris Luyendijk interviewde over hun handelen in de
jaren voorafgaand aan de kredietcrisis dat ook waren. Voor deze mensen
reikt hun zorgplicht voor de omgeving waarin zij opereren – onze
samenleving – niet verder dan welke de wet en regelgeving hun oplegt. De
gevolgen van hun handelen doen niet of nauwelijks ter zake, laat staan
de schuld die zij eraan hebben; ze handelden immers binnen de grenzen –
en de mazen – van de wet. Bij gebrek aan een verbod, zo luidt de
impliciete redenering, heeft men dus de vrijheid om te acteren zoals men
dat heeft gedaan.

De afgelopen decennia hebben de captains of industry die een positie
bekleedden waarin zij de norm konden stellen min of meer weg kunnen
komen met deze amorele houding ten aanzien van hun eigen handelen. En
met hen de vele mensen aan wie zij leiding gaven. In een samenleving die
vanaf de jaren tachtig onder invloed van het neoliberalisme steeds meer
in het teken is komen te staan van het bevorderen van individuele
vrijheden is het eigen morele oordeel en de aandacht voor ieders
individuele verantwoordelijkheid voor het verbeteren van de wereld
steeds meer uitbesteed aan charitatieve instellingen. Zorgen voor de
samenleving, daar waren bedrijven en hun aandeelhouders niet voor; dat
was iets voor de publieke sector.

als men vrijheid in de meest ruime zin beziet als een fenomeen dat
louter rechten voortbrengt, zonder (morele) verplichtingen, is de
opkomst van amoraliteit niet meer dan een logisch gevolg. De neoliberale
cultuur van vrijheid en de ideologische focus op het vrijlaten van
bedrijven in hun productie en hun acteren jegens de samenleving heeft in
de laatste twee decennia van de twintigste eeuw een zeer groot
uitdrijvend effect gehad op het verantwoordelijkheidsgevoel van de
corporate elite. Een niet onbelangrijke oorzaak van deze ontwikkeling is
dat veel van deze bedrijven geen duidelijke identiteit meer hebben die
verbonden is met een familie of een oprichter. Het zijn anonieme
vehikels geworden, die een eigen leven zijn gaan leiden.
Partijen die de mazen van de wet maximaal oprekken zullen steeds minder
door het publiek worden geduld

Het grootste deel van de aandelen van deze instellingen wordt publiek
verhandeld en is in het bezit van anonieme aandeelhouders verspreid over
de hele wereld. Dit zorgt voor een veel grotere afstand tussen
aandeelhouder en bedrijf, wat afbreuk doet aan het gevoel van
(mede)verantwoordelijkheid voor de gevolgen van het handelen van de
onderneming, een gevoel dat bij aandeelhouders die dicht bij hun
onderneming staan veel meer aanwezig is.

Het herdefiniëren van de grote maatschappelijke verantwoordelijkheid die
rust op de schouders van de mensen die in de positie zijn om de toon te
zetten in het reilen en zeilen van multinationals, en daarmee behoren
tot de financiële en de corporate elite, begint bij een veel groter
besef van wat het begrip vrijheid werkelijk betekent, en ook van de
verantwoordelijkheden die komen met vrijheid. ‘Souplesse oblige’, leerde
mijn grootvader zijn kinderen en kleinkinderen, als variant op het
bekende noblesse oblige.

Het hebben van vrijheid, rechten en bewegingsruimte, zo stelde hij,
brengt onherroepelijk ook de verantwoordelijkheid met zich mee om
zorgvuldig met die vrijheid, rechten en bewegingsruimte om te gaan. De
vraag wat zorgvuldig is, kan maar zeer beperkt door de letter van de wet
worden geleerd. Een juist oordeel hierover begint met een sterk moreel
kompas. Het vergt een zeer kritische blik ten aanzien van de juistheid
van het eigen handelen en dat van het bedrijf waar men leiding aan geeft
of aandeelhouder van is.

Volgens Klaus Schwab, de initiator van het World Economic Forum (wef),
de jaarlijkse conferentie waar de mondiale financiële, politieke en
corporate elite samenkomt om van gedachten te wisselen over tal van
internationale sociaal-economische vraagstukken, is deze neoliberale,
vrijheid-georiënteerde vorm van kapitalisme aan zijn laatste dagen toe.
Volgens Schwab is onze kapitalistische marktorde geleidelijk aan het
evolueren naar een orde waarin niet individuele vrijheid en financiële
winst, maar de mens en de bredere omgeving waarin wij leven weer veel
meer centraal komen te staan. Die beweging wordt vooral gedreven door
mensen die zich veel bewuster zijn van het feit dat ze, net als ieder
ander, onderdeel zijn van een groter geheel, waaraan ze zo goed als
alles te danken hebben. In het bouwen en besturen van hun bedrijven
kijken zij dan ook met een veel holistischer blik naar de rol daarvan in
onze samenleving.

In eigen land vinden we bekende voorbeelden, zoals Buurtzorg, van Jos de
Blok, die nu ook een eigen mensgerichte zorgverzekering gaat starten.
Maar in bredere zin ontstaan op verschillende plaatsen in de wereld heel
nieuwe soorten bedrijven, die niet alleen met een veel holistischer
motief worden opgezet, maar zelfs geheel nieuwe juridische structuren
kennen. Daarbij wordt winst gemaakt, maar het kapitaal van de
onderneming wordt veel meer dan bij de klassieke, winstgedreven
rechtspersonen als de BV en de Engelse Limited (Ltd) ingezet om
sociaal-maatschappelijke doelen te bereiken.

Een voorbeeld uit Amerika, het hart van de kapitalistische wereld, is de
Benefit Corporation. Ook Canada en Italië hebben deze rechtsvorm
inmiddels geïncorporeerd in hun rechtssysteem. In verschillende andere
landen – waaronder Nederland – komt het private initiatief van de Bcorp
(niet te verwarren met de Benefit Corporation) op. Het gezamenlijk motto
van de vele duizenden Bcorps die onze wereld inmiddels rijk is: it’s not
about being the best in the world, but being the best for the world.

Klaus Schwab benadrukt de noodzaak van deze transitie. Hoewel hij niet
ontkent dat het liberale marktkapitalisme van de twintigste eeuw de mens
veel welvaart heeft gebracht, zeker in materiële zin, zien hij en vele
anderen in dat deze orde intrinsiek instabiel is en niet gericht op de
lange termijn maar op groei en méér. Hoewel in het hier en nu nog veel
bedrijven (en hun bestuurders) nog lang niet zo ver zijn, zien we dat
het collectief maatschappelijk bewustzijn ten aanzien hiervan snel
toeneemt. Partijen die de mazen van de wet tot het maximale oprekken om
de commerciële en fiscale mogelijkheden te benutten zullen dan ook
steeds minder door het publiek worden geduld.

Onze samenleving staat niet alleen steeds kritischer en mondiger
tegenover handelingen die de belangen van het collectief schaden maar
ook tegenover een amorele houding. Zeker van multinationals, die door
hun omvang zoveel organisatorische en financiële slagkracht hebben dat
hun invloed op de wereld die van verschillende overheden overstijgt.
Juist van hen verlangt de wereld meer dan dat ze zich slechts aan de
regels houden, geen schade aanrichten aan klimaat en omgeving en een
duurzame productie tot stand brengen, nee, men verwacht van hen dat ze
een actieve, positieve bijdrage leveren aan de ontwikkeling van ons
publiek kapitaal en onze samenleving. Waarom? Omdat ze er de
mogelijkheid toe hebben.

Voor de leiders van veel conventionele multinationals, mensen als Tim
Cook, vormt dit een grote uitdaging, evenals voor de vele anonieme
aandeelhouders van dit soort ondernemingen. Zij zullen niet meer kunnen
volstaan met te stellen dat hun handelen geoorloofd is, louter op basis
van het argument dat de wet hun de mogelijkheid biedt. De
verantwoordelijkheid die hun positie in onze wereld (of ze dit nu leuk
vinden of niet) met zich meebrengt vereist een heel andere houding ten
aanzien van de samenleving. Vroeg of laat zullen zij ook morele
verantwoording moeten afleggen voor datgene wat ze de wereld nalaten en
de keuzes die ze maken. Keuzes die zij hebben kunnen maken dankzij de
vrijheid die de samenleving hun geeft.

Wanneer zij hun amorele modus operandi niet aanpassen zullen zij vroeg
of laat hun licence to operate verliezen; het impliciete fiat dat de
samenleving, het geheel waarvan zij als individu onherroepelijk deel
uitmaken, hun geeft voor het bekleden van de bevoorrechte en
invloedrijke positie die ze hebben. ‘A [true] hero is someone who knows
the responsibility that comes with his freedom’, stelde Bob Dylan ooit.
Een les die veel captains of industry maar beter ter harte kunnen nemen,
willen zij hun plaats in de wereld van morgen verdienen.