[D66] ‘Politici brengen rechtsstaat in gevaar’

[A.O.]

https://www.nrc.nl/nieuws/2017/02/14/politici-brengen-rechtsstaat-in-gevaar-6674160-a1545915
	
Hoogleraar rechtsfilosofie: ‘Politici brengen rechtsstaat in gevaar’

Hoogleraar rechtsfilosofie Wouter Veraart Willen politici de rechtsstaat 
nog wel beschermen? Dat valt tegen, zegt hoogleraar Veraart. „Het is een 
sombere situatie.”

     Annemarie Kas

14 februari 2017 om 10:05


Wouter Veraart is hoogleraar rechtsfilosofie aan de Vrije Universiteit 
Amsterdam. Het is de tweede keer dat hij partijprogramma’s op hun 
rechtsstatelijk gehalte heeft beoordeeld.

Wouter Veraart ziet het gedrag van de Amerikaanse president Donald Trump 
terug in de verkiezingsprogramma’s van Nederlandse politieke partijen. 
„In die programma’s lees ik dezelfde soort plannen als wat Trump nu doet 
in Amerika, met dezelfde discriminerende werking. Ook hier wordt de 
rechterlijke macht straks getest, dat gaat gewoon gebeuren.”

Wouter Veraart is hoogleraar rechtsfilosofie aan de Vrije Universiteit 
en hij is voorzitter van de commissie die dertien verkiezingsprogramma’s 
heeft doorgenomen op hun rechtsstatelijke gehalte. Het idee om zo’n scan 
te doen, komt van de Nederlandse Orde van Advocaten. Die zocht ook de 
commissie bij elkaar: vijf hoogleraren en advocaten hebben samen het 
rapport geschreven.

Het was hun bedoeling, vertelt Veraart, om in de verkiezingsprogramma’s 
zo mín mogelijk voorstellen te vinden die de rechtsstaat schaden. Dat is 
mislukt. In 2012 maakte hij voor het eerst zo’n rapport. Toen hadden 
twee van de tien partijen voorstellen in hun programma staan die in 
strijd zijn met de rechtsstaat. Nu vond de commissie zulke plannen bij 
vijf van de dertien partijen. „Dat is bijna 40 procent en dat vind ik 
schokkend.”
Lees ook: Voorstellen van vijf partijen ‘in strijd met rechtsstaat’

     Sommige van die voorstellen zijn zo drastisch dat ze onze eigen 
vrijheden op het spel zetten.

Wat heeft u het meest getroffen aan de programma’s?

„De gevestigde partijen die altijd hebben gezegd, bij ons is de 
rechtsstaat veilig, die kiezen in de turbulentie van dit moment voor 
voorstellen die in strijd zijn met de rechtsstaat. In ons 
stoplichtsysteem krijgen zulke plannen een rood licht. De VVD en het CDA 
hebben ook één of meer rode lichten van ons gekregen. Dat vind ik 
zorgwekkend. Het is een sombere situatie.”

U schrijft in het rapport dat die partijen zelf een gevaar voor de 
rechtsstaat zijn. Waarom?

„Partijen proberen zorgen over terrorisme, jihadisme en slecht 
controleerbare vluchtelingenstromen serieus te nemen en ze komen met 
plannen om daar iets aan te doen. Alleen sommige van die voorstellen 
zijn zo drastisch dat ze onze eigen vrijheden op het spel zetten. Als je 
de grenzen sluit voor alle moslims, zoals de PVV wil, doe je afbreuk aan 
het idee dat we in Nederland mensen gelijk behandelen. In antwoord op de 
dreigingen zou je moeten zoeken naar maatregelen die de rechtsstaat zelf 
geen geweld aandoen.”

Welke criteria heeft u gehanteerd?

„We hebben een minimale toetsing gedaan, met drie minimumeisen waarvan 
iedereen zegt: ja, dit hóórt bij een rechtsstaat. Eerste eis is dat de 
overheid voorspelbaar moet zijn en zichzelf ook aan de regels houdt. 
Tweede eis is dat de fundamentele mensenrechten niet worden geschonden 
en eis drie is de vraag of iedereen toegang tot de onafhankelijke 
rechter houdt. Het moest vooral a-politiek zijn, we wilden geen 
discussie over de vraag of wij de rechtsstaat niet te ruim interpreteren.”

Waarom is dat, om de kritiek van links hobbyisme voor te zijn?

„Omdat er altijd veel discussie is over de rechtsstaat en wat die 
precies inhoudt. Dat is terecht, want de rechtsstaat is een dynamisch 
ding en dat is ook goed. Over twintig jaar vullen we de vrijheden van nu 
misschien anders in. Ik vind ook dat het op zich ook de taak van 
politici is om de rechtsstaat te veranderen. Maar er is wel een soort 
kern, en dat zijn die drie criteria voor ons. Kijk naar landen als 
Turkije, waar deze basis op losse schroeven staat. Die vrijheden staan 
ook hier op het spel, in mijn ogen.”

     Als het plan van de VVD doorgaat, kun je je straks bij de rechter 
niet meer op je mensenrechten beroepen.

Welk specifiek plan vindt u het ergst?

„Ik vind veel voorstellen ernstig, in elk geval degene die 
discriminerend zijn. Wat me ook aangrijpt is wat de VVD wil: die stelt 
voor om de directe werking van internationale verdragen, waar ook 
mensenrechten bij horen, uit de Nederlandse rechtsorde te halen. Het is 
toch onwaarschijnlijk dat de grootste regeringspartij zoiets voorstelt? 
Als dit doorgaat, kun je voor de Nederlandse rechter geen beroep meer op 
die mensenrechten doen. Zonder adequate bescherming van fundamentele 
rechten vinden wij een land niet meer rechtsstatelijk. Ze willen die 
verdragen opzeggen omdat ze in de weg zitten bij hun immigratiebeleid. 
Dit komt heel dicht in de buurt bij wat je in Amerika met Trump ziet 
gebeuren: hij voelt zich gehinderd bij het uitvoeren van zijn decreten.”

Als de rechter niet meer aan die internationale verdragen mag toetsen, 
hoe zijn immigranten hier dan nog beschermd?

„Niet, volgens mij. Punt is: het gaat niet alleen om hen, maar om ons 
allemaal. Niemand kan zich dan meer op die verdragen beroepen. 
Natuurlijk kun je zeggen, we willen de boel anders organiseren, 
bijvoorbeeld met een constitutioneel hof dat Nederlandse wetten aan de 
Grondwet toetst. Dat kan nu niet. Sommige partijen willen dat regelen, 
maar de VVD niet. Als hun plan doorgaat, kun je je straks bij de rechter 
niet meer op je mensenrechten beroepen, zoals op de vrijheid van 
godsdienst of de vrijheid van meningsuiting.”

     Als de PVV de macht zou krijgen, zijn we vrij snel onze rechtsstaat 
kwijt.

Is dit PVV-light, of erger?

„Het is niet aan mij om partijen met elkaar te vergelijken. Het is een 
heftig en schadelijk voorstel.”

De PVV heeft een programma van tien punten. Vijf daarvan zijn volgens u 
in strijd met de rechtsstaat. Dat is de helft.

„Het hadden er nog meer kunnen zijn. We hebben besloten om het een 
beetje samen te vatten. Bijvoorbeeld deze: de PVV stelt voor om alle 
islamitische scholen te sluiten, om de Koran te verbieden en om radicale 
moslims preventief op te sluiten. Deze maatregelen zijn in strijd met de 
vrijheid van onderwijs, de vrijheid van godsdienst, de vrijheid van 
meningsuiting, het recht op een behoorlijk proces én ze zijn 
discriminerend. Als deze partij de macht zou krijgen, zijn we vrij snel 
onze rechtsstaat kwijt. Als rechters dan geen weerwerk bieden, hebben we 
geen vrijheid meer in Nederland. Dan is het plotseling afgelopen.”

Kan de rechtspraak hier dat aan?

„Onze rechterlijke macht is a-politiek. Hun uitdaging is om dat te 
blijven, om niet te schrikken en gewoon te doen wat ze moeten doen, 
zonder aanzien des persoons. Dan kunnen ze het wel een tijdje 
tegenhouden, dat vertrouwen heb ik wel.”

U zegt, die kant moeten we niet op?

„We willen kiezers bewust maken. Het lijkt leuk, om mee te gaan met de 
onvrede en een proteststem uit te brengen. Maar je doet dan wel iets met 
ons land, je zet vrijheden waar je zelf van profiteert op het spel door 
op één van de partijen te stemmen die nu de rechtsstaat willen 
ontmantelen. Want dat is in feite wat ze voorstellen. En uit niets 
blijkt dat het een grap is.”

     We willen de kiezer wel bewust maken van wat er op het spel staat.

Bedoelt u alleen de PVV of ook andere partijen?

„Van alle partijen die ‘rode’ voorstellen doen, vind ik het even 
ernstig. Onze commissie geeft geen stemadvies. We willen de kiezer wel 
bewust maken van wat er op het spel staat.”

De commissie heeft heus niet alléén maar slecht nieuws, zegt Veraart zo 
tegen het einde van het gesprek. „We zijn geen zwartkijkers met een 
horrorverhaal.” In het algemeen hebben politieke partijen meer aandacht 
voor de rechtsstaat dan vier jaar geleden, zegt hij. „Ze hebben oog voor 
de grote technologische ontwikkelingen en hoe belangrijk het is om de 
privacy van burgers daarbij te beschermen. En veel partijen willen in 
actie komen tegen discriminatie, dat vinden we ook positief.”

Tegelijk ziet u ook nog ‘staatsrechtelijke onrust’. Wat betekent dat?

„Dat klopt, we maken ons zorgen over de staatsrechtelijke 
vernieuwingsdrift. Het klinkt leuk, de Eerste Kamer afschaffen of de 
Tweede Kamer inkrimpen. Alleen doet dat ook iets met het 
machtsevenwicht. In een rechtsstaat is het belangrijk om het gedrag van 
de overheid te kunnen controleren. Daar lijken partijen zich niet zo van 
bewust. Ze draaien aan allerlei knoppen, maar hebben weinig aandacht 
voor de gevolgen. Dat komt er nog bij, in deze toch al turbulente 
omstandigheden.”

Aan welke behoefte denken partijen te voldoen met al dit soort plannen?

„Ze willen antwoord geven op de onvrede over de gevaren van buiten én 
over de onvrede die zich op de instituties zelf richt. Maar als je alles 
tegelijk op de schop neemt, is dat slecht voor de rechtsstaat. Die is 
toch erg gebaat bij bestendigheid, continuïteit en kalm overleg. De 
partijen willen laten zien wat voor stoere maatregelen ze kunnen 
verzinnen om het allemaal anders te doen. Maar ik denk dat mensen diep 
van binnen juist behoefte hebben aan rust, overleg en bescherming van 
hun vrijheden.”

Rode, oranje en groene voorstellen Alleen ChristenUnie heeft geen 
dubieuze plannen

De VVD, het CDA, de PVV, de SGP en VoorNederland (VNL) doen in hun 
programma’s voorstellen die „regelrecht in strijd” zijn met de 
rechtsstaat. Neem het VVD-plan om terroristen hun Nederlanderschap te 
ontnemen, ook als ze alleen de Nederlandse nationaliteit hebben. Dat 
„druist in tegen het uitgangspunt dat het stateloos maken van eigen 
burgers in strijd is met de mensenrechten”, zegt de commissie. Ander 
voorbeeld: VNL wil administratieve detentie voor jihadisten. „Dat is in 
strijd met het recht op toegang tot de onafhankelijke rechter.”

Alle dertien onderzochte partijen, op de ChristenUnie na, doen 
voorstellen die afbreuk „kunnen doen” aan de rechtsstaat. „Die geven we 
een oranje licht”, legt voorzitter van de commissie Wouter Veraart uit. 
„Als ze de plannen aanpassen, hoeft de rechtsstaat er niet onder te 
lijden, maar in deze vorm zou dat wel zo zijn.” Voorbeeld is het 
CDA-plan om het mogelijk te maken om anoniem aangifte te doen. Dat kan 
volgens de commissie het recht op een eerlijk proces in de weg zitten, 
want de verdediging van een verdachte heeft het recht om de aangever te 
ondervragen. Ander oranje voorbeeld: het plan van de SP om een lijst te 
maken van organisaties die haatzaaien en geweld prediken. „Niet 
duidelijk is hoe fundamentele rechten worden beschermd en wat de rol van 
de onafhankelijke rechter daarbij is.”

Groene plannen versterken de rechtsstaat. Behalve VNL en de PVV doen 
alle partijen zulke voorstellen. Ze willen discriminatie bestrijden, 
privacy beter beschermen of de toegang tot de rechter verbeteren door de 
rechtbanken goed te spreiden over het land.