[D66] 'Te weinig debat over democratie'

[Oto]

Saramago: 'Te weinig debat over democratie'
door Jean-Marie Binst © Brussel Deze Week
15:49 - 08/06/2007

"In een tijd dat geen enkel onderwerp meer taboe is, is het
onbegrijpelijk dat men niet wil discussiëren over het begrip
democratie." Brussel Deze Week sprak, aan de vooravond van de
verkiezingen, met de 85-jarige José de Sousa Saramago, Nobelprijswinnaar
literatuur 1998.

'Aan de politieke omstandigheden verandert er weinig, alleen in schijn."
Zo steekt de oud-journalist, schrijver, atheïst, communist en
zelfverklaard pessimist José Saramago van wal. "Waar er wel veel
slechtere omstandigheden dan 25 jaar geleden te betreuren vallen, dat is
in de algemene humanitaire toestand. Ronduit erbarmelijk is die
geworden. Vandaar dat er veel te zeggen valt, veel te schrijven en veel
aan te klagen, in interviews, artikels en voordrachten. Het gezicht van
de nieuwe wereld heet nu eenmaal onrechtvaardigheid."

De nieuwe politieke koers in Frankrijk, en wat Spanje te wachten staat
na de gemeenteraadsverkiezingen, duiden op een verrechtsing. Volgt niet
elke koers mooie idealen?

José Saramago: "Ach, denk maar niet dat goede wil en idealisme volstaan
om dingen te veranderen. Wilskracht alleen leidt niet tot zege. Besef
goed dat het je tegenstanders zijn die toelaten dat je triomfeert. Het
probleem schuilt in de totale overwinning - al hoop ik dat die niet
definitief zal zijn - van het kapitalisme. Het kapitalisme is een
verschrikking. De schijn wordt opgehouden dat we een democratisch
kapitalisme beleven, dat om de mens geeft. Het hedendaagse kapitalisme
blijkt echter een nieuwe vorm van totalitarisme te zijn: een heus
autoritair kapitalisme. Dat doet wat het wil. En voor wie? En waarom?"

Om vrijheden en de democratie sterk te houden.

Saramago: "Of wat men democratie durft te noemen. Iedere vier jaar de
burger naar de stembus halen, ja, dat wel. En wat volgt meteen nadien?
Waar blijft de toepassing van het democratisch recht? Het gaat niet om
een contactverlies tussen burger en politiek, zoals ze wel beweren. Het
gaat om je reinste gebrek aan participatie van de burger in het beleid.
Het recht op medezeggenschap van de burger in zijn eigen belangen en die
van zijn land. Als politici om een stem van de mensen smeken, dan is het
niet om de beloftes die ze uiten, waar te maken, wel om met die stem
'politiek te voeren'. Ongeacht wat vóór de stemdag beloofd werd. Het
stembolletje van de burger wordt misbruikt. Neen, de democratie is een
façade, waarachter weinig schuilt."

De burger beschikt over geen andere macht dan zijn stemgedrag om zijn
opinie - akkoord of revolte - te ventileren.

Saramago: "En over welke macht beschikte hij vroeger? Geen enkele. Als
de burger in opstand kwam, dan was het omdat hij geen enkele macht had.
Het verschil is dat de 'kleine' burger nu de illusie heeft dat hij macht
heeft. Het simpele feit dat Meneertje zó'n wagen heeft en over een huis
aan zee beschikt, doet hem geloven dat hij heel wat verwezenlijkt heeft.
Als dit het maatschappelijke goed gevoel voedt, waarom zou je dan nog
revolteren? Wie over macht beschikt - of schijnbaar over macht beschikt
-, die heeft toch geen reden om zijn stem te laten horen. Het is pas als
men niets heeft - geen macht, de uitputting nabij - dat men opstaat. En
het is toch duidelijk dat niet iedereen tevreden is."

Is de maatschappij te verwend om sociaal bewust te zijn?

Saramago: "Van de top tot de middenklasse misschien wel. Maar onze
leefwereld is niet alleen de middenklasse. En de wereld is niet enkel
Europa. De armoede en het onrecht zijn groot. Er etaleren zich
machthebbers te over. Wachtend waarop? En strijdend waarvoor? Ik zou het
niet kunnen zeggen. Het kapitalisme wil ons geluk niet. Het kijkt louter
naar zijn eigen belangen."

Het kapitalisme kan perspectieven bieden, als de ruiters de teugels in
handen houden, en niet als het paard op hol slaat - zoals in Rusland,
dat na 1989 zijn kans verkeek.

Saramago: "Het probleem is binnen en buiten Europa hetzelfde. Er bestaat
een soort dialectiek tussen het ja en het neen. Het neen, dat is
bijvoorbeeld een revolutie. De situatie wordt ondraaglijk, men
revolteert en zegt 'neen'. Maar de fataliteit wil dat het 'neen'
langzaam 'ja' wordt. In die zin dat iemand zijn revolutie voert,
vervolgens aan de macht komt en vreemd genoeg... zijn revolutie staakt.
Op dat moment wordt zijn nee-stem een andere ja-stem. Dat is ook in
Rusland het geval geweest. Welke reden bestond er om te zeggen dat de
situatie in de jaren 1980 verschilde van de idealen van de Revolutie?
Geen enkele. Je had de corruptie. Het misbruik van de machthebbers. De
begrenzingen van de publieke vrijheid. Dat alles had zich genesteld. Dus
duidelijk een 'ja' die de plaats van een 'neen' had ingenomen. Tot de
dag waarop mensen behoefte hebben aan een nieuwe 'neen', om een
verandering op gang te brengen."

Ziet u een oplossing voor het onbevredigde Europa-gevoel?

Saramago: "Het begrip 'Europa' blijft heel bizar. Europa weet zelf niet
wie het is. Er wordt over Turkije gesproken als over een Quartier Latin
in Parijs. Nog maar eens een land erbij. En nog een, en nog een... Waar
moet dat eindigen? In Azië? Ik was enkele weken geleden in Istanbul, bij
Orhan Pamuk (architect, schrijver en Nobelprijswinnaar literatuur 2006,
red.), en ik heb er met veel mensen gesproken. De situatie in Turkije is
heel kritiek. Hoogstwaarschijnlijk gaat Turkije na de komende
verkiezingen een heel woelige en complexe periode tegemoet. De
verkiezingen zullen dit moeilijk kunnen oplossen."

Omdat ook dat land zijn identiteit en plaats in Europa zoekt.

Saramago: "De problemen beginnen bij wie zegt: 'Ik ben een gematigd
islamiet.' Wat betekent het woord gematigd? Niets, tenzij met een
politiek correctere uitdrukking: 'Ik ben onafhankelijk.' Dat wil zeggen
dat hij zijn beurt afwacht. Bijgevolg, als de situatie in één richting
gaat of in de tegenovergestelde, dan verraadt hij geen enkel ideaal,
want hij was 'maar een gematigde'. Als de hypocrisie van deze
gematigdheid aan de kaak zou worden gesteld - het etiket van gematigd
socialist of gematigd kapitalist -, dan zou al veel van de
schijnheiligheid wegvallen."

Europa had met zijn economische en vredesdoelstellingen toch het beste
voor, vertrekkend van gematigdheden.

Saramago: "Europa dacht een economisch model te kunnen realiseren,
waarna al de rest als vanzelf zou volgen. Het bleek een misvatting dat
de politieke vrijheden zouden volgen. De echte politiek werd met de uren
en jaren vergeten, en nu is het te laat om de klok terug te draaien. Wat
merken we? De nationale belangen blijven onaangeroerd. Vooral de
machtige landen willen daar niet aan voorbij."

"Nog een ander probleem is de afdwaling, of zelfs afwijzing, zoals Polen
aantoont. Wat wil dat zeggen? Gaan we binnen Europa een fascistisch land
aanvaarden, met dezelfde rechten als de andere leden van de Unie? Ik kan
me inbeelden dat een lidstaat, om de een of andere reden, een politieke
en sociale richting uitgaat die men niet zou verwachten van een land van
de EU. Het probleem is dat 'Europa' dit niet kan verbieden. Men heeft
zich een Europa bedacht dat geen werkelijkheid kon worden."

U kunt toch niet ontkennen dat de Unie Portugal en andere landen uit een
ander tijdperk heeft gehaald?

Saramago: "Maar waar naartoe? Naar de aanleg van autostrada's? In
Portugal worden scholen gesloten. En kraamklinieken. Alles wordt privé.
Is het daarvoor dat we de Revolução dos Cravos hebben gevoerd? (De
vreedzame Anjerrevolutie van 25 april 1974 maakte een einde aan veertig
jaar dictatuur, red.)"

Portugal kende één generatie geleden nog vijftig procent analfabeten.
Erken dan toch de ontwikkeling!

Saramago: "Daar moet ik ja op zeggen. Ik wil het analfabetisme niet
verdedigen. Maar analfabeten hadden wel het excuus dat ze in principe
niet naar school konden. Het huidige probleem is echter dat de school
een ander type van analfabeten aflevert. Analfabeten in de echte zin van
het woord: mensen die niet verstaan wat ze lezen. Niet verstaan wat ze
schrijven. Geen idee kunnen formuleren met de juiste woorden. En dat is
niet alleen de realiteit in Portugal, maar in heel Europa.
Massa-educatie is een mooi theoretisch begrip. Alle misvatting vloeit
uit de begripsverwarring tussen het concept onderwijs of scholing
(l'instruction) en opvoeding (l'éducation), zelfs in het woordenboek.
Het ouderwetse (Portugese) begrip Ministerio de Instrucção (ministerie
van Onderricht, red.) bestaat niet meer. Nu gaat het om opvoedend
opleiden. Maar met welke middelen? Met welke roeping? Een school moet nu
louter onderwijs verschaffen, kennis overbrengen. Daarom beweer ik dat
de analfabeten van toen - uiteraard ook met uitzonderingen - vaak heel
goed 'opgevoed' waren. Je kunt tegelijkertijd van weinig afweten, maar
toch sterk gevormd en welopgevoed zijn. Eerbiedig zijn bijvoorbeeld, ook
tegenover de rechten van de andere. De andere zien als iemand die men
moet begrijpen. Men doet niets om de gevaarlijke vermenging van
onderwijs en opvoeding te verhelderen, voor de massa die op school zit."

U rangschikt ethische kwesties naast politieke standpunten.

Saramago: "Vanzelfsprekend. In de praktijk zijn de twee onverenigbaar.
Als je politicus bent, dan kun je geen ethische waarden kracht
bijzetten. Als Europa een ethische houding zou willen aannemen, dan moet
het een stap terugzetten opdat het ook gehoor en respect zou krijgen van
de wereld. Maar om tot dit 'andere' Europa te komen, moeten ook de
politici anders zijn en anders handelen. Ze zijn nu totaal geketend aan
de machinerie van hun partijenstelsel. Politici zijn er om de
geconsolideerde belangen van de partij te dienen. Daardoor beweegt er in
wezen niets."

Gaat de paradox dan op dat er een autoritair regime nodig is om de
democratie te dienen?

Saramago: "Dit kan nooit gelijktijdig samengaan om de democratie te
verdedigen. Wat dringend nodig is, is een open debat over wat
'democratie' inhoudt. In een tijd dat geen enkel onderwerp meer taboe
is, is het onbegrijpelijk dat men niet wil discussiëren over het begrip
democratie. De democratie staat daar als een onaantastbare verworvenheid
uit het verleden, punt uit. De democratie lijkt wel de Heilige Maagd,
onder wier kleed men niet durft te kijken. Waar blijft het debat over
wat eronder zit? Een rondetafel of symposium zou volstaan."

Waar staat de ware democratie voor u als communist voor?

Saramago: "Aristoteles beweerde dat in een democratie de arme burgers
aan het hoofd van de regering moeten staan, omdat zij de meerderheid van
de bevolking uitmaken. Dat wil niet zeggen dat de rijken niet in de
regering mogen zetelen, maar proportioneel gezien moeten ze dus minder
talrijk zijn. Hij had gelijk. Als we ons nu eens zouden toeleggen op het
werkelijk zeggen en au sérieux nemen van wat iedereen echt denkt?
Talleyrand zei: 'Het woord is aan de mens gegeven om zijn gedachten te
verstoppen.' Ook hij had gelijk. We weten niet waar de waarheid ligt.
Enkel de oorlog legt de waarheid bloot. Oorlog is het blakende toppunt
van leugen: kijk maar naar wat Bush over Irak vertelde. En wij, en
Europa, wat zeggen wij? Wat doen wij?"

:: In het kader van Europalia Europa wordt José Saramago na de zomer
uitgenodigd om in het Paleis van Schone Kunsten een debat te voeren