[D66] 'We willen een Hannah Arendtschool'

[Nord]

http://www.volkskrant.nl/vk/nl/2844/Archief/archief/article/detail/3467218/2013/06/29/We-willen-een-Hannah-Arendtschool.dhtml

We willen een Hannah Arendtschool
JOKE HERMSEN − 29/06/13, 00:00
Juist in het belang van het nieuwe en revolutionaire dat in ieder kind 
zit, moet het onderwijs conservatief zijn, de culturele traditie 
bewaren, behoeden en koesteren, betoogt Joke Hermsen.

Verbaasd dat vrijwel alle politieke fracties van de Tweede Kamer - de 
PVV uitgezonderd - de Ipadschool van Maurice de Hond kritiekloos 
omarmen, stuurde ik afgelopen dinsdag op Twitter dit berichtje over het 
onderwijs de wereld in: 'We willen Hannah Arendt scholen ipv 
Ipadscholen. Dus: denken, dromen, leren, verbeelden, verdiepen en 
docenten die mooie verhalen vertellen.'

Tot mijn verrassing werd het bericht vrijwel meteen honderden keren 
geretweet, gedeeld, 'geliked' en doorgestuurd op de sociale media en 
bereikte het binnen een etmaal vele tienduizenden lezers. De nieuwe 
media bieden niet alleen de mogelijkheid een bepaalde mening te toetsen, 
maar ook de kans mensen voor een bepaald doel te mobiliseren. Op de 
filosofische LinkedIn-groep Amor mundi beloofde ik mijn bericht toe te 
lichten als het een breed gehoor zou vinden. Dat gebeurde boven 
verwachting en zo kwam ik in de paradoxale situatie terecht de moderne 
communicatietechnologie kritisch tegen het licht te houden, terwijl ik 
er zojuist optimaal gebruik van had gemaakt.

Paradoxen lijken ons moderne bestaan te kenmerken. Binnen de filosofie 
hoeven deze gelukkig niet onmiddellijk glad gestreken te worden, maar 
vormen ze juist een belangrijk hulpmiddel om bepaalde kwesties scherper 
in het oog te krijgen. De vraag die ik hieronder in een tiental 
kritische stellingen wil belichten betreft onze verhouding tot de nieuwe 
communicatietechnologie en de rol die deze binnen het onderwijs zou 
moeten spelen. Hierbij laat ik mij inspireren door het gedachtegoed van 
de filosofe Hannah Arendt.

1 Technologie behoort in het onderwijs een ondersteunend middel te zijn 
in plaats van een doel op zich, zoals Maurice de Hond, medeoprichter van 
de Ipadschool en het 'Onderwijs voor een Nieuwe Tijd' (O4NT) bepleit. 
Van de technologie die in het onderwijs gebruikt wordt moet eerst 
onderzocht worden of ze wenselijk en noodzakelijk is en welk doel ze 
dient. Als technologie het doel wordt, verwordt de samenleving tot een 
technocratie, waarin elke menselijke maat verloren gaat, schreef Hannah 
Arendt in The Human Condition (1958).

2 Anders dan De Hond beweert, is leren iets anders dan 'gamen'. Naast de 
ontwikkeling van diverse vaardigheden is leren ook inzicht verkrijgen en 
kennisnemen van de culturele traditie. Een samenleving die geen belang 
hecht aan cultuur gaat 'naar de filistijnen', meende Arendt. 'Onder 
cultuur verstaan we de omgang met de minst nuttige en meest wereldlijke 
dingen: de werken van kunstenaars, dichters, musici en filosofen' (uit 
De crisis van de cultuur, 1954). De nieuwe generatie behoort door 
onderwijs niet te worden opgeleid tot 'gamers', maar tot kenners van de 
cultuur. Kennisnemen van de culturele traditie is niet 'saai', zoals De 
Hond beweert, maar een voorwaarde om nieuwe culturele werken te 
vervaardigen.

3 Het kritiekloos omarmen van de digitale technologie ontneemt het zicht 
op onderzoeken waarin wordt gewaarschuwd voor alle nadelige effecten, 
zoals concentratiestoornissen, geheugenproblemen, hyperactiviteit, 
rusteloosheid, stressverschijnselen, onlineneurose, slapeloosheid en 
verslavingsgedrag (bijvoorbeeld M. Spitzer, Digitale dementie, 2013 en 
N. Carr, Het ondiepe. Wat internet doet met ons brein, 2012). Geen 
kritische vragen stellen, staat gelijk aan niet nadenken, meende Arendt, 
wat een kenmerk is van ideologische verdwazing.

4 Ons woord 'school' stamt af van het Griekse schole, dat rust, niets 
doen en 'vrije tijd' betekent. Sinds Plato gelden rust en aandacht als 
de belangrijkste voorwaarden voor het denken. Pas als het brein zich in 
ontspannen toestand bevindt en geen nieuwe input te verwerken krijgt, 
kan het creatief zijn en iets nieuws verzinnen. Daarom begint Arendt 
haar boek Denken (1973) met een citaat van Cato: 'Nooit is de mens 
actiever dan wanneer hij niets doet.' Leerlingen op Ipadscholen 
permanent online laten zijn, is niet alleen een overbelasting van hun 
brein, met alle mentale gevolgen vandien, maar ook een belemmering van 
de ontwikkeling van hun cognitieve en creatieve vermogens.

5 De mens wordt volgens Hannah Arendt gekenmerkt door twee principes: 
nataliteit, het voortbrengen van nieuwe inzichten en gezichtspunten, en 
pluraliteit, het onderling van elkaar mogen verschillen. Beide principes 
zijn van wezenlijk belang voor de samenleving, die daardoor dynamisch en 
democratisch van aard blijft. Deze worden op een Ipadschool bedreigd, 
omdat permanent zappen, surfen en doorklikken het brein overprikkeld en 
overspannen maakt, waardoor de leerlingen geen nieuwe inzichten kunnen 
ontwikkelen en het principe van nataliteit gevaar loopt. Ook zullen de 
leerlingen binnen de door de industrie geprepareerde digitale formats en 
games steeds meer hetzelfde denken, waardoor ook het principe van 
pluraliteit onder druk komt te staan. Dit geldt uiteraard niet alleen 
voor leerlingen, maar voor iedereen die voortdurend online is.

6 Denken richt zich volgens Hannah Arendt op wat nog niet gedacht, 
verwoord of verbeeld is. Het onderscheidt zich van kennen en weten die 
zich juist op de reeds aanwezige feiten richten. Onderwijs zou niet 
alleen het overbrengen van feitenkennis moeten zijn, maar ook het 
aanzetten en inspireren tot nieuwe gedachten. Denken komt mijmerend, uit 
het raam starend, dagdromend tot stand en niet achter een beeldscherm 
dat voortdurend nieuwe feiten op het brein afvuurt.

7 De hele dag - en avond - voor een beeldscherm zitten heeft ook 
gevolgen voor onze sociale vaardigheden en empathische vermogens, die 
voor sociale interactie noodzakelijk zijn. 80 procent van een 
livegesprek bestaat uit non-verbale communicatie. We peilen, 
onderzoeken, beschouwen en interpreteren het gezicht, de houding en de 
gestes van onze gesprekspartner, waardoor we leren ons tot anderen te 
verhouden. Als we uitsluitend via beeldschermen communiceren, verleren 
we niet alleen deze sociale vaardigheden, maar worden we ook minder 
empathisch en kunnen moeilijker echte verbintenissen met anderen 
aangaan, zegt onder anderen neurologe Susan Greenfield (Living online is 
changing our brain, 2011).

8 'Onze hoop is altijd gevestigd op het nieuwe dat elke generatie 
voortbrengt', schreef Hannah Arendt in haar essay 'Crisis in Education'. 
'Maar juist omdat we onze hoop hierop baseren, doen we alles teniet als 
we proberen het nieuwe zodanig onder controle te krijgen, dat wij, de 
ouderen, degenen zijn die bepalen hoe het nieuwe eruit zal zien. Juist 
in het belang van het nieuwe en revolutionaire dat in ieder kind zit, 
moet het onderwijs in zekere zin conservatief zijn.' Conservatief duidt 
hier op het belang van het bewaren, behoeden en koesteren van de 
culturele traditie. Conservatief staat hier dus niet tegenover 
progressief, want het is Arendt juist altijd om nataliteit als het 
principe van het nieuwe te doen, maar tegenover nihilisme, materialisme 
en een overdreven geloof in technologische innovatie. De scepsis ten 
aanzien van de moderne communicatietechnologie die we nu al bij de 
nieuwe generatie twintigers aantreffen, getuige bijvoorbeeld het 
filmdebuut Disconnect (2013) van de jonge regisseur Henri Alex Rabin, 
zou ook door 50-plus-internetfanaten als Maurice de Hond serieus genomen 
moeten worden, alvorens zij jonge leerlingen een digitaal schoolmodel 
opdringen.

9 Docenten dienen leerlingen niet alleen diverse vaardigheden en de 
culturele traditie bij te brengen, maar hen ook met verhalen, mythen, 
poëzie, sagen, essays en romans te inspireren tot het nieuwe. 'De 
grenzen van de taal bepalen de grenzen van de wereld', citeert Arendt 
Wittgenstein. Wil een samenleving dynamisch blijven, dan moet het 
onderwijs gericht zijn op het verschuiven, vernieuwen en oprekken van 
die taalgrenzen in plaats van alleen de instrumentele taal van games en 
internet aan te bieden. Behalve geschiedenis, kunst en filosofie, 
behoren dus ook literatuuronderricht en het vertellen van verhalen 
pijlers onder het onderwijs te zijn. De docent is geen 'coach' die 
zappen-de leerlingen begeleidt, zoals De Hond wil, maar een 
gespecialiseerde kracht, die met aandacht, gezag en kennis zijn beroep 
uitoefent en de leerlingen weet te motiveren.

10 Ten slotte kunnen hier ook de nadelige fysieke aspecten van het 
Ipad-onderwijs niet onvermeld blijven, zoals het verlies van de 
zintuiglijke ervaringen van het schrift, van papier, inkt, verf en klei, 
die de verbeelding stimuleren en leerprestaties bevorderen. Ook de 
gevolgen van het voortdurend stilzitten en naar een beeldscherm turen, 
de muisarmen, verkrampte nek-wervels, gewichtsproblemen en migraines 
moeten punt van onderzoek zijn, voordat we Steve Jobsscholen gaan 
oprichten. Wij - en de politieke bestuurders in Den Haag - moeten ons 
eerst de vraag stellen: wat doet de nieuwe technologie precies met ons?, 
voordat we alweer een nieuw schoolmodel implanteren. Het vorige 'nieuwe 
leren'-model uit de jaren negentig werd zo'n fiasco dat er in 2008 een 
parlementair onderzoek moest komen, dat vaststelde dat elke 
wetenschappelijke onderbouwing ontbrak. Nu lijkt hetzelfde te gebeuren.

Het terugdraaien van technologische ontwikkelingen acht ik even 
onmogelijk als onwenselijk. Maar wel dienen we vooraf onderzoek naar de 
wenselijkheid van een nieuw schooltype te verrichten. Zowel binnen als 
buiten het onderwijs moeten we een juiste maat en houding tegenover de 
nieuwe technologie zien te vinden, opdat deze niet met ons aan de haal 
gaat of, erger nog, ons de baas wordt. Vooralsnog geldt hier het even 
eenvoudige als goedkope advies: bescherm je brein door dagelijks enige 
uren offline te zijn.

J.J.Hermsen is schrijfster en filosofe. Vorig jaar verscheen haar roman 
Blindgangers.