De rationaliteit van de wetenschap

[Cees Binkhorst]

REPLY TO: D66 at nic.surfnet.nl

De andere botjes komen later ;)

Groet / Cees

De rationaliteit van de wetenschap (1)
Door Sebastian de Haro, 14 Februari 2010, 21:26
http://ruimtelogs.scilogs.be/index.php?op=ViewArticle&articleId=94&blogId=6

Kilimandjaro.De jongste klimaatdiscussie heeft onverwachte reacties
opgeroepen. Deze komen vooral van politici, journalisten en burgers.
Hierop hebben enkele wetenschappers weer met enige verbazing gereageerd.
Piet Borst vraagt in het NRC van gisteren zich af hoe het toch komt dat
vanzelfsprekende waarheden, ook die van de wetenschap, steeds meer weg
lijken te vallen (“Het gezag van de wetenschap”
(http://weblogs.nrc.nl/wetenschap-columns/2010/02/13/het-gezag-van-de-wetenschap/),
NRC 13-02-10). Volgens Reinier Kist (“Ook de wetenschap heeft niet meer
vanzelf gezag”
(http://archief.nrc.nl/index.php/2010/Februari/6/Voorpagina/01/Ook+de+wetenschap+heeft+niet+meer+vanzelf+gezag),
NRC 06-02-10) is er een veranderende houding ten opzichte van de
wetenschap en zijn burgers steeds meer geëmancipeerd in de manier hoe ze
met kennis omgaan. Ook zouden burgers en politici moeite hebben met de
onzekerheid die inherent is aan de wetenschap (Herman de Regt in
hetzelfde artikel). Uit de titels van beide artikelen maken we op dat
het gezag van de wetenschap blijkbaar in het geding staat. In welke zin
kunnen we spreken van zekerheid van wetenschappelijke kennis? Dit zijn
fundamentele vragen die de fouten in het jongste IPCC-rapport, waar
1.200 instituten wereldwijd aan bijgedragen hebben, uitlokken.

Karl Popper.Wetenschap heeft twee belangrijke kenmerken: ze is
rationeel; en ze is progressief. De wetenschap verschaft ons kennis over
alles om ons heen en deze kennis gaat steeds vooruit. Velen zien Karl
Popper (foto) als degene die de complexiteit van de wetenschappelijke
methode in een eenvoudig keurmerk heeft gegoten: de falsificatietheorie.
De wetenschappelijke methode bestaat uit het doen van waarnemingen en
het opstellen van hypothesen en theorieën die tot voorspellingen leiden.
Falsificatie betekent dat deze voorspellingen experimenteel getoetst
kunnen worden. Komen de voorspellingen niet uit, dan is de theorie
gefalcifieerd. Met andere woorden, het criterium voor de
wetenschappelijkheid van een theorie is niet dat de theorie juist is,
maar dat de theorie op grond van experimenten verworpen kan worden. Op
het eerste gezicht zou dit de wereld op zijn kop kunnen lijken. Gaat het
er niet om, te weten of bijvoorbeeld de wetten van Newton de beweging
van de hemellichamen wel nauwkeurig beschrijven? Popper beweert dat we
deze wetten nooit kunnen verifiëren: al beschrijven ze de beweging van
de aarde om de zon heen, ze kunnen in andere gevallen falen. En
inderdaad, satellieten gebruiken al jaren de relativiteitstheorie, omdat
de Newtoniaanse mechanica hier niet nauwkeurig genoeg voor blijkt. Je
zou kunnen zeggen dat satellieten de voorspellingen van de Newtoniaanse
mechanica falcifieren.

Toch bleek deze visie op hoe de wetenschap de wereld benadert nietThomas
Kuhn. helemaal bevredigend. Thomas Kuhn (foto) heeft overtuigend
beargumenteerd dat falsificatie alleen niet voldoende is om te begrijpen
hoe de wetenschap vooruit gaat. Geen enkele theorie is in staat om alle
problemen tegelijk op te lossen. Als de wetenschap alleen aan
falsificatie samen zou hangen dan zou er geen wetenschap meer over
blijven: elke theorie zou verworpen moeten worden! De voorspellingen van
de bewegingen van sterrenstelsels door de algemene relativiteitstheorie
van Einstein komen niet met de meetgegevens overeen. Ook faalt de
relativiteitstheorie bij zeer kleine afstanden. Toch verwerpen we deze
theorie niet. Een ander criterium is nodig om theorieën te beoordelen.
Kuhn stelt voor dat een gezamenlijk proces van verificatie-falsificatie
nodig is. Het is zinvol om te vragen: welke van deze twee theorieën komt
het beste met de experimenten overeen? De relativiteitstheorie
beschrijft de werkelijkheid beter dan de mechanica van Newton, al zijn
beide door de experimenten onjuist gebleken.

Maar als je Kuhn hierin volgt, dan zijn nog niet alle filosofische
problemen de wereld uit. Welke theorie beschrijft de experimenten het
beste: de relativiteitstheorie of de quantummechanica? Deze twee
theorieën zijn niet eenvoudig met elkaar te vergelijken. Zo hebben
Einstein en Bohr eindeloos (en zeer vruchtbaar overigens, zie Wetenschap
is een doel op zich
http://ruimtelogs.scilogs.be/index.php?op=ViewArticle&articleId=29&blogId=6)
over de volledigheid van de quantummechanica gediscussieërd. Einstein
vond dat de quantummechanica maar onvolledig was, niet af. Eigenlijk
vond hij zijn eigen theorie beter: logischer, consistenter,
waarschijnlijk ook mooier; meer in overeenstemming met zijn eigen
verwachtingen over hoe een wetenschappelijke theorie “eruit dient te
zien”. Hoe passen zulke overwegingen als “logisch”, “consistent” en
“mooi” in het eenvoudige verificatie-falsificatie plaatje?

Volgens Kuhn lijkt dit proces van wetenschappelijke ontwikkeling veel
meer op hoe sociale revoluties elkaar opvolgen dan op met het netjes
tegen elkaar afstrepen van de voor- en nadelen De overgang naar een
nieuwe theorie is volgens hem een bekeringservaring (“conversion
experience”) die niet door bewijzen teweeg kan worden gebracht. Zoals
wanneer je in een driedimensionaal schilderij opeens diepte ziet, zo
moet de wetenschapper in kwestie ook voor zichzelf het perspectief van
de nieuwe theorie gaan zien. Hij krijgt de voordelen van de nieuwe
theorie helderder voor ogen; ook alle andere voordelen zoals het
esthetisch appèl van de theorie en de toekomstperspectieven die zij
biedt, neemt hij in zijn overweging vanzelfsprekend mee. Volgens Kuhn
zullen sommige wetenschappers nooit in staat zijn om deze overgang te
maken. Die blijven dan tot aan hun dood de nieuwe theorie bevechten.
Maar als er maar voldoende aanhangers van de nieuwe theorie zijn en de
tegenhangers afsterven, dan krijgt het nieuwe paradigma vanzelf de
wetenschappelijke hegemonie.

De paradigma’s van Kuhn zijn ook niet het einde van het verhaal. Larry
Laudan heeft laten zien dat Popper en Kuhn, hoewel ze zeer verschillende
visies op de wetenschap hebben, hetzelfde rationaliteitsbegrip hanteren.
Daarover zal het tweede artikel in deze serie gaan.

**********
Dit bericht is verzonden via de informele D66 discussielijst (D66 at nic.surfnet.nl).
Aanmelden: stuur een email naar LISTSERV at nic.surfnet.nl met in het tekstveld alleen: SUBSCRIBE D66 uwvoornaam uwachternaam
Afmelden: stuur een email naar LISTSERV at nic.surfnet.nl met in het tekstveld alleen: SIGNOFF D66
Het on-line archief is te vinden op: http://listserv.surfnet.nl/archives/d66.html
**********