[Algemeen] Hoogradioactief afval onder onze voeten?

[Cees Binkhorst]

REPLY TO: D66 at nic.surfnet.nl

Wij de gevangenen, hun de uitstraling?

Groet / Cees

  Hoogradioactief afval onder onze voeten?
http://www.eosmagazine.eu/PrintPreview.aspx?xmid=1777

De consensus groeit om het Belgische, en misschien ook het Nederlandse,
kernafval te bergen in de Boomse klei. Deze week gaf een burgerforum van
32 geselecteerde Belgen daarvoor zijn fiat, op voorwaarde dat het afval
niet hermetisch wordt afgesloten en er intussen wordt gewerkt aan een
Europese oplossing. Eind dit jaar moet de regering Leterme een
beslissing nemen. Eos dook onder in het ondergrondse lab in Mol en vroeg
de experts hoe de berging in zijn werk zal gaan en hoe veilig het
allemaal is.

Door Liesbeth Gijsel / Pdf van het artikel


Met een slag klapt de lift dicht. Hoewel, lift: het is meer een kooi met
een raster van ijzer errond. Razendsnel en met veel lawaai zakken we de
grond in, op weg naar Hades. De onderwereld uit de Griekse mythologie:
een toepasselijke naam voor het laboratorium in de kleilaag tweehonderd
meter onder het Kempense dorp Mol. We stappen uit en komen in een
donkere betonnen tunnel terecht, een zijgang ervan is maar net groot
genoeg om me door te laten. In soortgelijke ‘galerijen’ moet al het
hoogradioactief afval van België binnen afzienbare tijd geborgen worden.
Tenminste, als de regering beslist om het afval in de klei te stoppen.
Maar daar heeft het alle schijn van. Sinds de jaren 1970 voert men hier
in Mol al experimenten uit om te onderzoeken of de klei geschikt is om
het afval te bergen. Eind dit jaar bezorgt NIRAS – de
overheidsinstelling verantwoordelijk voor het kernafval – een lijvig
rapport aan de regering, die dan in 2011 een princiepsbeslissing zou
moeten nemen.





Boomse klei
Hoe groot is de radioactieve afvalberg die de grond in moet? NIRAS heeft
berekend dat er tegen 2075 zowat 11.700 kubieke meter langlevend
radioactief afval zou liggen te wachten op berging. Langlevend, dat
betekent dat de stoffen honderdduizenden tot miljoenen jaren radioactief
blijven. ‘Nu beslist is dat drie kerncentrales tien jaar langer
openblijven, komt daar 200 kubieke meter bij, en als ze allemaal tien
jaar langer open blijven, wordt dat 500 kubieke meter extra afval’, zegt
Marc Demarche, adjunct-directeur generaal van NIRAS. Samen met zijn
collega Philippe Lalieux, directeur beheer op lange termijn, leidt hij
me rond in het ondergrondse laboratorium.

Het afval ligt, ingepakt en verglaasd (dat betekent dat het eerst in
Frankrijk is opgewerkt voor recycling en het uranium en plutonium eruit
is uitgehaald), op een site van Belgoprocess in Dessel, buurgemeente van
Mol. Maar bij de kerncentrales zelf liggen nog een hoop gebruikte
splijtstoffen, die niet zijn opgewerkt. Naast het langlevend afval is er
nog veel meer kortlevend radioactief afval, maar daar is een andere
bergingsoplossing voor (zie ‘Wat met kortlevend afval?’).

Het hoogradioactief afval miljoenen jaren bovengronds laten liggen, is
uiteraard niet zo’n best idee. ‘De regering heeft in de jaren zestig
beslist om kerncentrales te bouwen, maar men ‘vergat’ dat die centrales
ook afval zouden produceren’, zegt Gilbert Eggermont, expert in
kernenergie en stralingsbescherming. Hij doceert aan de Vrije
Universiteit Brussel en is lid van de Hoge Gezondheidsraad.
‘Uiteindelijk heeft de Belgische regering in 1976 een expertencommissie
ingesteld, waar ik lid van was, en toen is het project Hades op poten
gezet. Ik denk dat de berging van hoogradioactief afval in een
geologische laag, die honderdduizenden jaren lang onbereikbaar zal
blijven voor de mens, de enige oplossing is.’

Nochtans zijn er ook andere opties. ‘Men heeft aan exotische dingen
gedacht, zoals al het afval in een raket stoppen en die de ruimte in
sturen’, zegt Eggermont. ‘Op Europees vlak zijn realistischere opties
onderzocht, zoals diepe boorgaten in de zeebodem, berging in zoutlagen
of in rotsen en ook de optie voor berging in klei. De zeebodem is toen
afgeschoten, omdat je er geen controle over hebt.’ Berging in zoutlagen,
in rotsen en in klei bleken wel realistisch. Zweden en Finland hebben
intussen al een site gekozen voor berging in ondergrondse, kristallijne
gesteentes. Frankrijk kiest voor de kleilaag, en heeft een ondergronds
onderzoekslab in de buurt van het dorpje Bure in het oosten van het land.


"Op een gegeven moment dacht men erover om al het kernafval in een raket
te stoppen en de ruimte in te sturen"


In België werd in de jaren 1980 een ondergronds lab, Hades, uitgegraven
in de Boomse klei onder Mol. Sindsdien zijn al tientallen experimenten
uitgevoerd, om te weten te komen hoe de kleilaag zou reageren op de
berging en hoe de berging het beste kan gebeuren. ‘De Boomse klei ligt
er al dertig miljoen jaar’, zegt Demarche. ‘Het is een geologisch
stabiele laag die vertragende effecten heeft op de migratie van
radionucliden. De klei is plastisch, wat betekent dat scheuren zich
herstellen. We hebben onder meer onderzoek gedaan naar corrosie van de
materialen, de productie en de migratie van gas, de migratie van de
nucliden door de klei, en ook naar de gevolgen van een aardbeving, van
een nieuwe ijstijd, van een warmer klimaat, ...’ Toch is het onderzoek
nog niet afgerond. ‘De experimenten zullen nog decennia verder lopen’,
zegt Demarche. ‘We zijn nu bijvoorbeeld bezig met een grootschalig
verwarmingsexperiment: dertig meter galerij wordt tot tachtig graden
opgewarmd om te zien hoe de wand van de galerij en de klei daarop reageren.’




IJstijd
Daar wringt voor sommigen het schoentje. ‘We zijn het ermee eens dat er
een definitieve oplossing moet komen’, zegt Jan Turf, beleidscoördinator
van de milieubeweging Bond Beter Leefmilieu. ‘Maar niet voor het
onderzoek is afgerond. Bovendien is er nog geen regeringsbeslissing,
maar NIRAS doet alsof de geologische berging al vaststaat. Het onderzoek
zal nog tien of vijftien jaar duren, en gaat nog over fundamentele
zaken, zoals de hittebestendigheid van de klei. Men moet sowieso het
afval laten afkoelen voor het geborgen kan worden (de Boomse klei
verliest zijn insluitende eigenschappen bij meer dan 100 graden Celsius,
red.). Waarom wachten we dan niet met de beslissing tot het onderzoek is
afgerond? Blijkbaar wil de regering de bevolking laten horen dat er een
oplossing is voor radioactief afval – om verdergaan met kernenergie
aanvaardbaar te maken? Het is begrijpelijk dat je de bevolking wil
geruststellen, maar het is niet omdat je een bergingsoptie hebt, dat
alle gevaren geweken zijn. Je kan nooit honderd procent veiligheid
garanderen.’

Eggermont beaamt: ‘Al onze technische kennis, engineered design en
onderzoek kunnen misschien garanderen dat de eerste tienduizend jaar
kleine schokken kunnen worden opgevangen. Door de geologie te
bestuderen, kunnen we misschien naar honderdduizenden jaren gaan. Maar
miljoenen jaren zekerheid garanderen? Dat is onvatbaar.’
Eggermont zit ook nog met andere vragen. ‘Oorspronkelijk zouden robots
het afval naar de ondergrond brengen, waar een buffer was voorzien. Nu
gaat men die buffer boven de grond al rond het afval aanbrengen (zie
‘Supercontainer’), zodat er minder stralingsgevaar is tijdens de
berging. Daardoor moet de komende jaren heel wat onderzoek worden
overgedaan. Maar NIRAS wil keuzes maken, en in België hebben we nu
eenmaal alleen klei. De dikte daarvan is overigens ook maar op het
randje – oorspronkelijk was er internationaal enig bezwaar over de
diepte en dikte van de Boomse kleilaag. Dat speelt een rol in de
hypothese dat er een ijstijd komt. Tienduizend jaar geleden kwamen de
gletsjers tot in Nederland, en de stofduinen daarvan strekken zich uit
tot in Mol. Als de gletsjers tijdens nieuwe ijstijden tot bij ons komen,
dan kan dat ijs mogelijk doorslijten tot in de kleilaag. Dan zou het
kunnen dat de radioactieve stoffen vrijkomen en zich verspreiden.’

‘Zelfs tijdens de piek van de ijstijden in het verleden was er in België
geen ijskap’, reageert Philippe Lalieux van het NIRAS. ‘We hebben wel
alle gevolgen bekeken van een ijskap ten noorden van ons land.’ ‘We zijn
al dertig jaar bezig’, zegt Demarche. ‘We veronderstellen dat het
dossier rijp genoeg is om een princiepsbeslissing te nemen.’

     * Wat met kortlevend afval?

       Kernafval wordt gewoonlijk ingedeeld in drie categorieën: A-, B-
en C-afval. B en C is afval met nucliden met een halfwaardetijd van meer
dan dertig jaar. Dat betekent dat ze honderdduizenden tot miljoenen
jaren radioactief blijven. Het is het langlevend afval dat in de Boomse
klei zou worden gestopt. Verschil tussen B en C is dat het C-afval
warmte afgeeft. Het moet dan ook vijftig tot zestig jaar koelen voor het
de grond in kan.
       Het kortlevend afval blijft zowat driehonderd jaar radioactief.
Voor de berging daarvan is een beslissing al genomen: vanaf 2016 gaat
het in vaten, verpakt in beton, een betonnen bunker in Dessel in, waar
nadien een natuurlijke barrièrelaag opkomt zodat het eruit gaat zien als
een heuvel met gras. ‘Men heeft ook ondergrondse berging van het A-afval
onderzocht’, zegt Gilbert Eggermont. ‘Maar dat was te duur.’ Nu kost de
bovengrondse berging volgens Marc Demarche naar schatting 800 miljoen
euro. Ook hier buigen experts zich over de manier waarop de kennis over
het afval moet worden doorgegeven aan de volgende generaties. ‘Met de
technologische evolutie die wij kennen uit het verleden, moeten we ervan
uitgaan dat men binnen een paar honderd jaar met zware graafmachines
door de bunker heen kan gaan’, zegt Eggermont. ‘De site zal uiteraard
afgesloten zijn voor het publiek’, zegt Demarche. ‘En er zullen dossiers
zijn op papier, op microfilm, op cd-rom, en op de vaten staan nummers om
alles zo duidelijk mogelijk te houden. We moeten op verschillende
paarden tegelijk wedden.’


24.000 generaties
Eind dit jaar moet er dus een lijvig dossier op de regeringstafel
liggen, waarin ook de visie van een ‘burgerpanel’ is opgenomen. De
Koning Boudewijnstichting organiseert enkele discussieweekends met 32
‘uitverkoren’ Belgen – representatief qua leeftijd, geslacht, afkomst,
... Die moeten de stem van de Belgen vertegenwoordigen, al kan je je
grote vragen stellen bij de representativiteit van 32 mensen voor een
totaal van tien miljoen inwoners. Het is ook niet de bedoeling
statistisch representatief te zijn, klinkt het bij het NIRAS. ‘Het
burgerforum weerspiegelt de diversiteit van de samenleving en van de
argumenten. Het is een erkende en geformatteerde methodiek.’

Als de regering in 2011 voluit voor geologische berging gaat, hoopt
NIRAS tegen 2020 te hebben uitgemaakt waar het afval precies moet komen.
Want de Boomse klei strekt zich uit van het Oost-Vlaamse Waasland tot in
het oosten van Nederland en het Duitse Ruhrgebied. Logisch zou zijn dat
de berging ook in Mol gebeurt, waar het onderzoekslab is uitgegraven –
al is het lab zelf niet geschikt voor berging. Maar dat staat nog niet
vast. Vervolgens moeten allerlei vergunningen worden aangevraagd, en
tegen 2025 zouden experts aan het graven moeten gaan. Om dan
uiteindelijk vanaf 2040 met de berging van het afval te starten.
Vervolgens gaat de site hermetisch dicht.
Maar wat als we binnen honderd of tweehonderd jaar een manier vinden om
het kernafval te hergebruiken, of te neutraliseren? Een deel van het
afval dat men in de grond zal stoppen, is niet gerecycled, omdat België
de gedeeltelijke recycling in de opwerkingsfabriek in het Franse La
Hague sinds 1993 heeft stopgezet, onder meer wegens de milieuvervuiling
(La Hague loost een deel van de radioactieve stoffen in zee). ‘Ons afval
bestaat dus voor een deel uit verglaasd afval en voor een deel uit
gebruikte splijtstof’, zegt Eggermont. ‘Je zou kunnen voorzien dat we
die spent fuel de eerste honderden jaren kunnen terughalen om die alsnog
te recyclen. Maar het idee van de terugneembaarheid is in België niet
voorzien omdat dat veel meer geld kost.’ ‘Het is een moeilijke
discussie’, vindt Turf. ‘Het kernafval blijft 24.000 generaties
gevaarlijk. En er is altijd een fractie daarvan dat interessant blijft
voor militaire toepassingen. We kunnen er niet van uitgaan dat er een
vredevolle samenleving zal ontstaan.’

Nog een belangrijke vraag is hoe we de kennis over wat er allemaal onder
de grond zal liggen, doorgeven aan die 24.000 generaties die na ons
komen. Want in die miljoenen jaren zal er ongetwijfeld wel iemand op het
idee komen om in de Kempen te gaan graven, en als die op de site stoot,
kan dat een nucleaire ramp betekenen. Anderzijds: wat gebeurt er als die
kennis in de verkeerde handen valt? ‘Het zou onverantwoord zijn om onze
kennis niet door te geven’, vindt Eggermont. ‘Er is samen met
kunstenaars al nagedacht over hoe we symbolen kunnen nalaten.
Kunstenaars kunnen soms beter naar de toekomst kijken.’ Lalieux: ‘Een
elektronisch systeem heeft een veel te beperkte levensduur. In Frankrijk
zijn al veel studies gedaan naar markers, en de Japanners hebben al
gewerkt met kleine plaatjes van koolstof, waarop informatie is
geschreven.’ Turf: ‘Vergelijk het met de vloek van de farao: misschien
hadden de Egyptenaren wel het idee dat ze perfect konden communiceren
met de toekomstige generaties, en hadden ze duidelijk aangegeven hoe je
naar binnen kon komen. Maar de archeologen begrepen de boodschap niet.’

     * Supercontainer

       Het warme C-afval ligt momenteel al verpakt te wachten op
berging. Het zit in ‘canisters’: het afval is verglaasd (met speciaal
glas versmolten) als het opgewerkt is, of het is een kern van gebruikte
splijtstof. Daarrond komt een mantel van drie centimeter koolstofstaal,
en daarboven twee lagen beton, en een metalen ‘envelop’ pakt alles in.
Die verpakking zou een paar duizend jaar moeten meegaan. Daarna is er
nog de bescherming van de bekleding van de galerij, eveneens in beton.
Als die het ook begeeft, moet de klei ervoor zorgen dat de radioactieve
stoffen nooit aan de oppervlakte komen. In het ondergrondse lab heeft
men dertig jaar geleden stoffen in de klei gebracht om te zien hoe die
migreren door de klei - nagenoeg niet, zo blijkt.

       Voor het B-afval, dat weinig warmte afgeeft, geldt zowat
hetzelfde scenario: enkele tweehonderdlitervaten gaan samen in een
betonnen container, die volgestort wordt met mortel. Die container gaat
dan de tunnel in de kleilaag in. Dwars op die tunnel komen een aantal
galerijen, waarin het afval verspreid wordt.


Wie zal dat betalen?
En zo komen we bij het prijskaartje van de hele operatie. ‘De berging
van het langlevend afval zal naar schatting drie miljard euro kosten’,
zegt Demarche. ‘Daarin zijn een aantal marges verrekend, voor de
exploitatie en de bouw van de bergingsinstallatie.’ Het geld komt van de
producenten – vooral van Suez/Electrabel dus. ‘Voor we afval hier
accepteren, moeten we daar geld voor krijgen.’


"Wie wil het kernafval van heel Europa in zijn achtertuin hebben?"


‘Er worden inderdaad fondsen aangelegd per kilowattuur’, zegt Eggermont.
‘Maar die fondsen worden in Parijs beheerd en er is geen Europese
regeling die garandeert dat dat geld ten gepasten tijde ter beschikking
zal zijn.’ Bovendien kunnen er volgens Eggermont misschien nog lijken
uit de kast vallen. ‘Er is geen volwaardige onafhankelijke
kwaliteitscontrole op het verglaasde afval. De enige gegevens die we
hebben, komen van de producent. Als er verborgen gebreken zijn, zitten
we met een probleem. En wie gaat dat betalen? De overheid.’

Als de financiering uit het buitenland moet komen, waarom dan geen
Europese oplossing voor het kernafval? Dan kunnen we voor de beste
bergingsoptie gaan, en door de schaalvergroting wordt het meteen ook een
stuk goedkoper. ‘Frankrijk onderzoekt in Bure of het zijn kernafval in
een kleilaag van driehonderd meter diep kan bergen. De klei zit dieper
dan die in Mol, en die berging zou grootschaliger, Europees kunnen. Maar
de Franse regering heeft beslist dat het alleen eigen afval bergt.
Terwijl de Franse industrie onze kernenergie produceert en het afval
verwerkt werd in La Hague. Het vrij verkeer van goederen wordt op de
helling gezet. De elektriciteitsproductie is geliberaliseerd, maar
intussen moet de overheid wel de risico’s dragen van de nucleaire
industrie.’

‘Een internationaal verdrag uit 2002 bepaalt dat alle landen – in de
mate van het mogelijke – zelf een oplossing moeten zoeken voor hun
kernafval’, zegt Demarche. ‘Bovendien heb je ook het
not-in-my-backyard-syndroom: wie wil het kernafval van heel Europa in
z’n achtertuin hebben?’ In Mol zijn ze intussen al zestig jaar gewend
aan nucleaire industrie, met het onderzoekscentrum voor kernenergie dat
daar in de jaren vijftig werd gevestigd, en dat later met Hades begon.

Na een tocht door de mysterieuze gangen van deze ‘onderwereld’ kruipen
we – de helm nog steeds stevig op het hoofd – opnieuw de mijnwerkerslift
in. Boven lopen we door het ‘dorp in het dorp’, met het studiecentrum
en, aan de overkant van het kanaal, de voorlopige opslagplaats voor
kernafval. Ik stel me voor hoe het er hier over honderdduizend jaar zou
uitzien: de site zal ongetwijfeld verdwenen zijn, misschien lopen er wel
nog mensen rond. Er is één zekerheid: er zal nog steeds radioactief
materiaal onder de grond zitten – of dat mogen we tenminste hopen.

     * Nederland wacht af

       Ook Nederland heeft een kerncentrale (in Borssele, en mogelijk
komt daar op korte termijn een tweede reactor), en dus afval. Het
Nederlandse afval wordt echter nog steeds opgewerkt in La Hague, en
daardoor komt slechts vijf procent van het afval weer terug. Jaarlijks
betekent dat 1,4 kubieke meter verglaasd radioactief afval. Het wordt
opgeslagen in Vlissingen, in betonnen bunkers. Het gaat om een
tijdelijke oplossing voor honderd jaar. Uiterlijk in 2016 zou de
regering een beslissing moeten nemen over de definitieve berging van dat
afval. De voorkeur gaat, net als in België, uit naar berging in een
geologische laag. Voor het onderzoek wordt zelfs al samengewerkt met
België. Nederland houdt voorlopig de optie van terugneembaarheid van het
afval wel open, en heeft er een studie over besteld. De Centrale
Organisatie voor Radioactief Afval (Covra) en de Nuclear Research &
Consultancy Group (NRG) kijken ook voor de opslag richting België. Voor
het beetje Nederlands afval zou een eigen bergingsinstallatie bouwen te
veel kosten. Mogelijk komt het Nederlandse afval dus ook in de Belgische
klei terecht.

**********
Dit bericht is verzonden via de informele D66 discussielijst (D66 at nic.surfnet.nl).
Aanmelden: stuur een email naar LISTSERV at nic.surfnet.nl met in het tekstveld alleen: SUBSCRIBE D66 uwvoornaam uwachternaam
Afmelden: stuur een email naar LISTSERV at nic.surfnet.nl met in het tekstveld alleen: SIGNOFF D66
Het on-line archief is te vinden op: http://listserv.surfnet.nl/archives/d66.html
**********