Handleiding populisme

[Henk Vreekamp]

REPLY TO: D66 at nic.surfnet.nl

Geachte politieke kandidaten en kandidaat-politici,

Van Mierlo zette de trend door LN op tv ooit af te doen met 'populistisch'.
Hij vergat echter een nadere uitleg of beschrijving van dit fenomeen. Om te
voorkomen dat onze kandidaten met een mond vol tanden staan - zoals mij
laatst bleek tijdens een presentatie door drie kandidaten waaronder de
conservatieve voorzitter van de programmacie - wil ik een poging wagen om
dit manco weg te werken. Met een lijstje criteria uit wat publicaties. 1.
Wat is de geschiedenis van het populisme? 2. En wat is het nou wel, 3. en
wat niet?

1. Soorten populisme:

- agarisch populisme uit de 19e eeuw.
Aan het eind van de 19e eeuw bestonden er belangrijke rurale bewegingen in
de USA en Rusland, zoals de US People's Party en de Narodniki. In die
decennia nam de verstedelijking sterk toe, het platteland liep economisch en
demografisch leeg. Stedelijke ellende werd geprojecteerd op een pastoraal
ideaal, de dorpsbrink als democratisch forum tegen het internationaal
kapitaal in de steden. Het was in wezen een politieke beweging die
doodbloedde door gebrek aan het onomkeerbare proces.

- economisch populisme, eind 19e en eerste helft 20e eeuw.
Hieronder valt de rationele variant op het agrarisch populisme, zoals de
opkomst van cooperaties voor consumenten en producenten (landbouw vooral)
die op reformistische manier de scherpe kanten wilden afvijlen van de
industrialisatie en urbanisering. De wortel van de eigen ondergang lag
verborgen in het feit dat men eigenlijk eenzelfde management moest voeren
als de particuliere, kapitalistische verbanden.

- politiek populisme, 20e en 21e eeuw.
Dit populisme kent als stroming een veel langer bestaan, hoewel de successen
vaak plaatselijk en tijdelijk zijn. Er dringt zich hier ook een
definitieprobleem op. Sommige politicologen als Van Praag vinden alle
politieke partijen poppulistisch omdat ze na de ontzuiling hun
oorspronkelijke ideologie hebben laten varen voor varianten op het
neo-liberalisme. Deze ruime definitie kan op zich waar zijn maar is
onwerkbaar omdat hier op de achtergrond toch een latente minachting voor
alle politiek speelt, een populistisch, zo u wilt fascistisch sentiment.
Beter lijkt het om pragmatisch nadruk te leggen op de accenten die er wel
degelijk wezenlijk verschillen. Kortom, op de ideologie die anders wordt
geformuleerd, maar wel zeker bestaat.
Politiek populisme blijft een bestuurlijke beweging (zonder de instituties
van het economische), komt in vele landen voor, als onderstroom of als
dominante beweging. De USA telt vele voorbeelden: de bokser die nu
gouverneur van een deelstaat is, Perot, George Wallace, Jesse Jackson. En
verder denkt ieder aan Peron, Berlusconi e.d. De Rus Jeltsjin was ook
duidelijk zo'n type.

2. Wat is populisme nou wel?

- Populisten preken immer makkelijke boodschappen, qua inhoud en
haalbaarheid afgestemd op de langzaamste kameel.

- Hun vragen aan tegenstanders zijn vrijwel altijd retorisch, de aanklacht
of de vraag sluit steeds het antwoord in.

- Op personalistisch vlak bedrijven zij ostracisme, ofwel het hectisch,
fanatiek marginaliseren van bestuurlijke VIPs en bepaalde sociaal-culturele
persoonlijkheden of bepaalde culturele stromingen. Een voorbeeld vormt het
demoniseren van minister Borst, door eenzijdig haar alles te verwijten
zonder er de neoliberale context van de hele regering er bij te betrekken.

- Politieke populisten zijn verder herkenbaar aan het afkraken van het
verleden zonder in concreto een betere toekomst te schetsen. En voorbeeld
vormt Utrecht: terecht bekritiseerde Leefbaar Utrecht de onduidelijke en,
naar later ook bleek, tijdelijke inmenging van particuliere ontwikkelaars in
het stadscentrum; maar via een toekomstig stedelijk referendum schotelt men
zelf alternatieven voor die de zaak alleen nog maar ingewikkelder maken.
Kortom, hun alternatief is nog erger.

- Hameren op de spontane volkswil, uitgedrukt in het referendum. Dit
klassieke punt van D66 is destijds terecht bekritiseerd, omdat het
instrument alleen werkt bij voor iedereen duidelijk alternatieven. Soms lukt
dat laatste wel, vaak niet. Zeker niet bij reeds bestaande complexe zaken.
Eigenlijk is de keuze tussen nog niet gerealiseerde, ideeele alternatieven
de beste. Maar zodra een stadshart al 'bestaat', al is gematerialiseerd,
wordt een referendum te complex voor volkskeuze. Dit willen populisten niet
erkennen, en dat vormt dan tevens de basis voor hun afgang.

- Vaak legt men Daniel Bell's End of Ideology uit als: ideologie bestaat
niet meer. Dit is natuurlijk onzin en een beperkte uitleg van Bell's
analyse. Wat Bell betoogde was dat veel historisch bepaalde
sociaal-politieke ideologie wordt vervangen door andere, althans uit een
ander maatschappelijk domein. Wat opvalt is dat populisten vaak putten uit
de ideologie van het technologisch determinisme (tevens een hobby van
communisten zoals Lenin's Electriciteit=Socialisme, en hordes
vakbondsfiguren die reorganisaties moeten rechtvaardigen tegenover hun
achterban). Populisten doen zich voor als technocraat, veel technocraten
zijn populist. Men schuwt het openlijk afwegen van belangen.

- Populisten zijn vaak afschuwelijke elitisten. Door geen klare
alternatieven te presenteren en door belangentegenstellingen te verdoezelen,
werpt men de kiezers eigenlijk voor de zwijnen. Men minacht het 'gewone
volk', 'de kiezer. Men komt niet op de gedachte dat ook kiezers beschikken
over voortschrijdend inzicht en een pluriform gedachtengoed.

- Populisten zijn anti-etatisten, staatshaters. Daarom kunnen zij meestal
ook niet al te uitgebreid ingaan om vragen over wat zij precies gaan doen
met structurele kwesties van langere duur. Niet voor niet komen populisten
uit kringen van professionelen, zelfstandigen die te groot zijn voor het
servet en te klein voor het tafellaken - om de metafoor van tussen de wal en
het schip te mijden. Hun eerste politieke appel trekt dan ook vaak de
proletariserende middenklasse en ongeschoolde loontrekkers. Staatshaat is
vaak te koppelen aan de economische ondergang van bepaalde subklassen en
categorieen.

- Politiek is de beweging personalistisch. Zij drijft meestal op de
activiteiten van een charismatisch leider, of het nu een bokser, voetballer,
professor of naaktdanseres is. Zo'n charismatisch persoon symboliseert in
persoon genoemde sociaal-conomische proletarisering, zonder dat zij of hij
zich in woord en beeld hoeft te verwoorden, te rechtvaardigen.

- Populisten zijn meestal nationalistisch. Soms willen ze oorlog voeren of
de inleiding vorming op een dictatuur. Meestal doen zij een beroep op een
niet nader geduide culturele identiteit. De gelijkenis met de neo-apartheid
van het eveneens elitische multiculturalisme en de extreem-rechtse terreur
in menige multi-etnisch natie moge duidelijk zijn.

- Hun tijdelijke pleidooien voor 'openheid' en hun aanklachten tegen
'verstarring' worden vrijwel nooit geconcretiseerd in nieuwe initiatieven.

- en bekende argumentatie vormt het majoritanisme, het
meerderheids-argument. Populisten zijn boerenslimme propagandisten: zij
roepen een band-wagon effect op door steeds te suggereren dat 'een grote
meerderheid' natuurlijk niet dit of dat wil. In de hoop dat ieder zich wil
conformeren naar die meerderheid: mensen neigen er inderdaad vaak toe om
zich voor hun veiligheid aan te sluiten bij een vermeende meerderheid
(spiral of silence theory). Maar meestal is die 'meerderheid' een suggestie,
verre van werkelijk.


3. Wat kun je populisten niet in de schoenen schuiven?

- Populisten zijn geen fascisten. Zij claimen absoluut geen geweld om iets
door te drijven of te 'corrigeren'. Zij blijven binnen de burgerlijke normen
door evenmin aanslagen op leidende personen te bepleiten. Daartoe zijn de
eigen machtsaspiraties ook te groot.

- Populisten zijn niet 'neutraal', of zoals ze zelf beweren 'links noch
rechts', of 'links en rechts' (eclectische variant van het populisme). Juist
door de onvermijdelijke aandacht van en voor de eigen leiders worden ze op
termijn 'rechts'. De destijds aanvankelijk links-populistische militaire
regime in Peru en de seculiere, modernistische militaire populisten van
Turkije werden door hun drang tot zelfbehoud 'rechts'. De anti-corruptist
Berlusconi is zelf corrupt, etc.

- Ze zijn niet 'belangeloos', tenminste als je kijkt naar hun sponsors. Maar
wat dit betreft, kunnen zij zich makkelijk verstoppen achter het huidige
marktdenken.

Henk Vreekamp, Utrecht

**********
Dit bericht is verzonden via de informele D66 discussielijst (D66 at nic.surfnet.nl).
Aanmelden: stuur een email naar LISTSERV at nic.surfnet.nl met in het tekstveld alleen: SUBSCRIBE D66
Afmelden: stuur een email naar LISTSERV at nic.surfnet.nl met in het tekstveld alleen: SIGNOFF D66
Het on-line archief is te vinden op: http://listserv.surfnet.nl/archives/d66.html
**********