NRC-Column: Elsbeth Etty over Zorreguieta

[Dr. Marc-Alexander Fluks]

REPLY TO: D66 at nic.surfnet.nl

Bron:  NRC
Datum: 10 maart 2001
URL:   http://www.nrc.nl/W2/Columns/Etty/inhoud.html


Goed/fout
------
Door Elsbeth Etty

De correspondent van de Volkskrant in Zuid-Amerika, Ineke Holtwijk, nam
donderdag in haar krant stelling tegen de Nederlandse behoefte tot be- en
veroordelen.

Naar aanleiding van de commotie over kroonprins Willem-Alexanders onbeholpen
poging zijn eventuele toekomstige schoonvader te verdedigen tegen de
beschuldiging van betrokkenheid bij het misdadige bewind van generaal Videla,
merkte zij op dat de jongste geschiedenis van Argentinie te gecompliceerd is
voor een waardeoordeel. Zij noemde de rol van Zorreguieta in 1976 'irrelevant'
omdat (1) de meeste Argentijnen de coup wensten, (2) het buitenland het
militaire ingrijpen verwelkomde en (3) de hoogste kerkelijke leiders de
staatsgreep steunden.

Best mogelijk dat de rol dan wel bijrol van Zorreguieta gerelativeerd moet
worden of in historisch perspectief zelfs kan worden verontschuldigd. Maar dan
toch niet op grond van deze drie argumenten. Die gelden namelijk ook voor
Videla zelf of voor een Pinochet. Schending van de mensenrechten kan
onmogelijk worden goedgepraat met een beroep op de meerderheid, het Vaticaan
of het State Department. Dat bedoelt Holtwijk natuurlijk ook niet. Zij geeft
het Nederlandse publiek slechts in overweging niet te snel of lichtvaardig te
oordelen en af te zien van wat zij beschouwt als typisch Hollandse staaltjes
van moreel superioriteitsgevoel.

'Voor Nederland is goed en slecht een kwestie van een streep', schrijft
Holtwijk. Alles wordt hier zwart-wit gezien, iedereen moet passen in een
goed-foutschema, grijstinten lijken te ontbreken. Daarmee sluit de discussie
over Zorreguieta naadloos aan bij het in Nederland telkens weer oplaaiende
debat over goed en fout in de Tweede Wereldoorlog. De klacht dat goed of fout
in Nederland te gemakkelijk worden verabsoluteerd (een kwestie van een
streep), is ook de strekking van het onlangs verschenen boek Grijs verleden.
Daarmee wil de historicus Chris van der Heijden, zoals hij in deze krant
toelichtte, 'afrekenen met het goed/fout-denken' over de oorlog.

Dat streven op zichzelf, voorzover het een streven is naar nuancering,
historische precisering en begrip, is even nobel als het zoeken naar waarheid,
maar Van der Heijden begint zijn boek met een poging af te dingen op de
feiten. 'Eerst was er de oorlog, daarna het verhaal van die oorlog. De oorlog
was erg, maar het verhaal maakte de oorlog nog erger.' Daarop volgt de
mededeling dat tientallen miljoenen mensen het leven lieten. Was voor hen, de
slachtoffers, de gesneuvelden, de vervolgden het verhaal erger dan de oorlog
zelf? Als Van der Heijden zegt dat 'in Nederland de feiten relatief klein,
maar de aandacht voor de oorlog groot' is, dan sluit hij de slachtoffers
buiten het verhaal: voor de slachtoffers kunnen de feiten onmogelijk 'relatief
klein' zijn. Voor hen maken we een buiging, maar tellen ze verder niet meer
mee?

Hier heb je, of het nu over Zorreguieta of over de Tweede Wereldoorlog gaat,
de moeilijkheid van het relativeren van de schuldvraag. Polemiserend tegen het
verabsoluteren van goed/fout-denken, wat vroegere geschiedschrijving wordt
aangewreven, dreigen in de 'grijze' geschiedschrijving de slachtoffers uit het
zicht te verdwijnen, tegelijk met de schuldigen. Want waar goed en fout zijn
opgeheven, heeft niemand meer iets goeds en niemand ooit iets fouts gedaan.
Dan maakt niets meer wat uit.

Een klein, maar veelbetekenend voorbeeld is het op een lijn stellen door Van
der Heijden van twee als Vijftigers beroemd geworden dichters, Hans Andreus en
Lucebert, die in 1943 samen naar het aanmeldingskantoor voor de Waffen SS zijn
geweest. Van der Zant (Andreus) meldde zich aan en ging naar het Oostfront,
Swaanswijk (Lucebert) tekende niet. Een belangrijk verschil, maar niet volgens
Van der Heijden. Ook al wordt in zijn bron, de Andreus-biografie van Jan van
der Vegt, duidelijk dat Andreus' pogingen om Lucebert 'over te halen'
mislukten, toch toont Van der Heijden zich verbaasd dat Lucebert niet het
etiket 'fout' opgeplakt kreeg. 'Andreus wel. Toch was er tussen de mentaliteit
van de twee vrienden nauwelijks of geen verschil.'Dus Lucebert was ook 'fout'?
Dan is het verschil tussen toetreden tot de Waffen SS of dat nalaten niet van
betekenis. Nuancering van het historische beeld mag je, zoals nu dreigt te
gebeuren, niet verwarren met het tot irrelevant bestempelen van vragen over
goed en kwaad.

In 1983 publiceerden de historici Bank (Oorlogsverleden in Nederland) en Blom
(In de ban van goed en fout) pleidooien voor een nieuwe benadering van de
geschiedenis van Nederland in de Tweede Wereldoorlog, minder doortrokken van
moralisme dan het werk van De Jong en Presser, meer nuchter analyserend,
minder een verhaal van louter helden en schurken. Van der Heijden sluit
daarbij aan, maar schiet naar mijn gevoel door. Noch Bank, noch Blom heeft,
voorzover ik het indertijd heb begrepen, gepleit voor verwerping van de morele
implicaties van de Tweede Wereldoorlog. Van der Heijden doet dat wel en zegt
dat hij af wil van de oorlog als 'moreel ijkpunt'. Maar het betreft hier
normen die na 1945 zijn verankerd in het internationale recht, normen die
universele gelding hebben en dus niet als tijd- en plaatsgebonden kunnen
worden afgedaan.

Ik begrijp heus wel dat gelijkhebberig moralisme met een obligaat beroep op
Auschwitz irritaties oproept, taboes in stand houdt en discussie kan
blokkeren. Om met de bijbel te spreken: 'Met welk oordeel gij oordeelt, zult
gij geoordeeld worden' (Mattheus 7:2). Mede om die reden mag men nooit de
kinderen beoordelen naar de daden van hun ouders. Dit Maxima- argument gaat
ook op voor Chris van der Heijden. Hij hoopt terecht dat zijn boek niet zal
worden gediskwalificeerd als het werk van een zoon van een lid van de Waffen
SS. Omgekeerd is een foute vader ook geen argument voor relativisme. Kunnen
wij oordelen? Laten we het houden op de norm van Amnesty International die
zegt dat tegenover het relativisme in kwesties van goed en fout de
slachtoffertoets staat: verplaats je, alvorens te oordelen, in de slachtoffers
van oorlogsmisdaden of politieke vervolging.

Elsbeth Etty

--------
(c) 2001 NRC Handelsblad/PCM

**********
Dit bericht is verzonden via de informele D66 discussielijst (D66 at nic.surfnet.nl).
Aanmelden: stuur een email naar LISTSERV at nic.surfnet.nl met in het tekstveld alleen: SUBSCRIBE D66
Afmelden: stuur een email naar LISTSERV at nic.surfnet.nl met in het tekstveld alleen: SIGNOFF D66
Het on-line archief is te vinden op: http://listserv.surfnet.nl/archives/d66.html
**********